NİZAMİNİN EKOLOJİ DÜNYA GÖRÜŞÜ

­­Yu­sif DİRİLİ

E­ko­lo­gi­ya bir elm ki­mi XIX əs­rin II ya­rı­sın­da mey­da­na gəl­miş, prob­lem ki­mi XX əs­rin əv­vəl­lə­rin­dən baş­la­ya­raq diq­qə­ti cəlb et­miş­dir. Eko­lo­ji prob­le­min tö­rə­di­ci fak­to­ru bir­mə­na­lı ola­raq in­san gö­tü­rü­lür. Ya­ran­dı­ğı ilk vaxt­lar­dan tə­biə­tə aq­res­siv mü­na­si­bət­də bu­lu­nan in­san, za­man-­za­man ona öz tə­si­ri­ni gös­tər­miş­dir.

Tə­sa­dü­fi de­yil ki, ət­raf mü­hit təd­qi­qat­çı­la­rı üç eko­lo­ji amil sı­ra­sın­da in­sa­nı xü­su­si qeyd edir­lər. On­lar­dan bi­rin­ci­si abio­tik, yə­ni can­sız­la­rın (iq­lim, su, ha­va, tor­paq), bio­tik, yə­ni can­lı­la­rın (bit­ki, hey­van, mikroor­qa­nizm­lər) və ant­ro­po­gen (in­san), yə­ni in­sa­nın tə­biə­tə tə­si­ri­dir. İn­sa­nın ət­raf mü­hi­tə tə­si­ri da­ha çox sə­na­ye müəs­si­sə­lə­ri­nin, inşaat ob­yekt­lə­ri­nin, kənd tə­sər­rü­fa­tı sa­hə­lə­ri­nin ge­niş şə­kil­də in­ki­şa­fı ilə bağ­lı­dır. La­kin bu­na qə­dər dş ant­ro­po­lo­ji fak­tor möv­cud ol­muş­dur. Arxeo­lo­ji qa­zın­tı­lar, folk­lor nü­mu­nə­lə­ri, əs­ki ədə­biy­yat in­san-­tə­biət mü­na­si­bət­lə­ri ba­rə­də çağ­daş eko­lo­gi­ya el­mi­nə zən­gin ma­te­rial ve­rir. İn­di­yə qə­dər “Kas­pi” qə­ze­tin­də bu sa­rı­dan çox­lu say­da mə­qa­lə­lər dərc et­dir­mi­şik. Növ­bə­ti möv­zu bə­şə­riy­yə­tin nə­həng si­ma­la­rın­dan olan, Bö­yük Azər­bay­can şai­ri Ni­za­mi Gən­cə­vi­nin 870 il ön­cə in­sa­nın ət­raf mü­hi­tə tə­sir for­ma­la­rı, tə­biə­tin qo­run­ma­sı: hə­ya­tın ya­ran­ma­sı və s. ba­rə­də söy­lə­di­yi eko­lo­ji fi­kir­lər­dir. Əsa­sən XII əsr­də ya­şa­yıb-­ya­rat­mış bö­yük Ni­za­mi nəin­ki özün­dən son­ra­kı sə­ləf­lə­ri üçün zən­gin ədə­bi irs, həm­çi­nin el­min müx­tə­lif sa­hə­lə­ri­ni əha­tə edən kül­li miq­dar­da təd­qi­qat ma­te­ria­lı qo­yub get­miş­dir. İlk ba­xış­da ada­ma elə gə­lir ki, “e­ko­lo­gi­ya” və “e­ko­lo­ji prob­lem” an­la­yı­şı son döv­rün məh­su­lu­dur və or­ta əsər­lər­də, xü­su­sən N.­Gən­cə­vi­nin ya­şa­dı­ğı il­lər­də möv­cud ola bil­məz­di. Do­ğur­dan da, hə­lə kim­ya el­mi­nin ki­fa­yət qə­dər in­ki­şaf et­mə­di­yi, tex­ni­ka­nın möv­cud ol­ma­dı­ğı bir za­man­da – ət­raf mü­hi­ti çirk­lən­di­rən mən­bə­lər yox ikən, han­sı eko­lo­ji prob­lem­lər­dən da­nış­ma­ğa də­yər­di? La­kin ma­raq­lı­dır ki, bu gün bə­şə­riy­yə­tin üz­ləş­di­yi eko­lo­ji təh­lü­kə­siz­lik prob­le­mi­nə Ќi­za­mi­nin əsər­lə­rin­də ge­niş to­xu­nu­lur, onun həl­li yol­la­rı araş­dı­rı­lır. Qə­zəl və qə­si­də­lə­rin­dən tut­muş, “Xəm­sə”­yə­dək bü­tün əsər­lə­rin­də ət­raf mü­hit prob­lem­lə­ri ilə qar­şı­la­şı­rıq.

Ni­za­mi­nin ya­ra­dı­cı­lı­ğın­da ət­raf mü­hit mə­sə­lə­lə­ri­nin təq­di­mi və təh­li­li o qə­dər el­mi şə­kil­də ve­ri­lib ki, müəl­li­fə tə­biə­ti əla mə­nim­sə­miş və onun qay­ğı­sı­na qa­lan alim ki­mi ya­naş­ma­lı olur­san. O, can­lı or­qa­nizm­lə­rə tə­sir edən fak­tor­la­rı də­qiq­lik­lə çat­dı­rır. Mə­sə­lən, or­qa­niz­mi tə­biət­də əha­tə edən və ona tə­sir gös­tə­rən ele­ment­lə­ri ver­mək­lə eko­lo­ji amil­lə­ri gös­tər­miş olur.

Ən­ci­rin bu­da­ğı bom-­boş qa­lar­dı yay­da,

­Ən­cir­ye­yən ol­say­dı, bü­tün quş­lar dün­ya­da.

Ni­za­mi haq­lı ola­raq de­mək is­tə­yir ki, tə­biət öz­-ö­zü­nü tən­zim­lə­yən bir komp­leks­dir. Əgər bü­tün quş­lar ən­cir­lə qi­da­lan­say­dı­lar, on­da bu bit­ki­nin kö­kü kə­si­lər­di. Yal­nız quş­la­rın müəy­yən nö­vü ən­cir mey­və­si ilə qi­da­lan­dı­ğın­dan onun məh­vol­ma eh­ti­ma­lı yox­dur. Tə­biə­tin qo­run­ma­sı Ni­za­mi döv­rü­nün sə­ciy­yə­vi qay­da­la­rın­dan ol­muş­dur. Şai­rin əsər­lə­rin­də bu­na aid mi­sal­lar çox­dur:

Al­ma­sın­dan pa­sı sil, od­bö­cə­yə dəy­məz adam,

­Ne­cə gör bəs­lər o zül­mət­də ki­çik ül­kə­ri­ni.

A­təş­bö­cə­yi (od­bö­cə­yi) ki­mi fay­da­lı hə­şə­rat­la­rın qo­run­ma­sı müa­sir eko­lo­gi­ya el­mi­nin prob­lem­lə­rin­dən bi­ri­dir. Atəş­bö­cə­yi, bö­cək­ki­mi­lər (sərt­qa­nad­lı­lar) fə­si­lə­sin­dən olub, ge­cə­lər işıq sa­çan fə­nər­ci­yi xa­tır­la­dır. Ona bə­zi yer­lər­də işıl­da­quş da de­yir­lər. Er­kək­lə­ri qa­nad­lı, di­şi fərd­lə­ri qa­nad­sız­dır. Er­kə­yin “fə­nə­ri” qı­sa­müd­dət­li yan­dı­ğı hal­da, qa­nad­sız di­şi bö­cə­yin­ki bü­tün ya­yı ge­cə­lə­rin zül­mə­ti­ni ya­ra­raq hər tə­rə­fi işıq­lan­dı­rır. Bu fay­da­lı bö­cək bir çox bit­ki­lə­rin ak­tiv zə­rər­ve­ri­ci­si olan il­biz­lə­rin ça­na­ğı­na gi­rə­rək onu tə­ləf edir. Ona gö­rə də şair “od­bö­cə­yə dəy­məz adam” de­yir.

Can­lı tə­biə­tin qo­run­ma­sı Ni­za­mi­nin “Yed­di gö­zəl” və “Ley­li və Məc­nun” poe­ma­la­rın­da da­ha ay­dın gö­rü­nür. “Bəh­ra­mın ova çıx­ma­sı və gur­la­rı dağ­la­ma­sı” bəh­sin­də (“­Yed­di gö­zəl”) şair hə­lə o dövr­də möv­cud ol­muş və tə­biə­tin xi­la­sı­na yö­nəl­miş ov­çu­luq qay­da­la­rı­na işa­rə edə­rək ya­zır­dı:

Yıx­say­dı yüz gu­ru əgər yan-­ya­na,

­Qıy­maz­dı dörd ya­şı qur­tar­ma­ya­na.

­O­nun bir be­lə­cə adə­ti var­dı:

­Gənc gu­run qa­nı­nı ha­ram sa­yar­dı.

Doğ­ru­dan da, bu gün dün­ya­nın hər ye­rin­də ov hey­van­la­rı­nın ov­lan­ma­sı ba­rə­də xü­su­si qay­da­lar tət­biq olu­nur ki, on­lar­dan bi­ri də kör­pə, gənc hey­van­la­rın ov­lan­ma­sı­nın qa­da­ğan edil­mə­si­dir. “­Məc­nu­nun ahu­la­rı azad et­mə­si” bəh­sin­də (Ley­li və Məc­nun) isə Ni­za­mi tə­biə­tə mü­na­si­bət­də əda­lət­li ol­ma­ğa, onun gö­zəl­lik­lə­ri­ni duy­ma­ğa ça­ğı­rır. Bi­nə­va Məc­nu­nun di­lin­dən cey­ran­la­rı ov­la­yıb ba­şı­nı kəs­mə­yə ha­zır­la­şan ov­çu qı­na­nır:

A­hu­lar ba­şın­dan gö­tür tə­lə­ni,

­On­la­rı azad et, se­vin­dir mə­ni.

­Ya­zıq hey­van­la­ra nə qəs­din var­dır?

­On­lar hə­yat üçün ya­ran­mış­lar­dır.

ya­xud

Ey za­lım iti­tək ya­zı­ğı tu­tan

­Aç qur­du­ğun to­ru, zü­lüm­dən utan.

Məc­nu­nun di­lin­dən de­yil­miş bu ifa­də­lər tə­biə­tə qar­şı aman­sız ov­çu­la­ra ən kəs­kin it­ti­ham­dır, lə­nət dam­ğa­sı­dır. Döv­rü­nün in­san­la­rın­da tə­biə­tə ögey mü­na­si­bə­ti giz­lə­mək­lə, on­la­rın qəl­bin­də tə­biə­tə mə­həb­bət, eko­lo­ji mə­də­niy­yət his­si aşı­la­ma­ğa ça­lı­şan N.­Gən­cə­vi hə­lə lap qə­dim çağ­lar­dan for­ma­laş­mış can­lı or­qa­nizm­lə­rə tə­sir gös­tə­rən bio­lo­ji amil­lə­rin ro­lu­nu qeyd edir­di.

­ Ant­ro­po­gen fakt­lar ola­raq in­sa­nın ət­raf mü­hi­tə tə­si­ri onun tə­biət­lə ün­siy­yət­də ol­du­ğu mi­nil­lik­lər bo­yu möv­cud ol­muş­dur. Hal­bu­ki, bir çox alim­lər ant­ro­pa­gen amil­lə­rin XIX-XX əsr­lər­də, yə­ni da­ha çox sə­na­ye­nin in­ki­şa­fı ilə əla­qə­dar or­ta­ya çıx­dı­ğı­nı iddia edir­lər. Ni­za­mi isə sü­but edir ki, in­san ami­li ya­ran­dı­ğı vaxt­dan möv­cud­dur. Odur ki, o, tə­biə­tin hor­mo­ni­ya­sı­nı po­zan in­sa­na qar­şı hə­mi­şə mü­ba­ri­zə apar­mış­dır. İn­sa­nın tə­biə­tə aman­sız mü­na­si­bə­ti şai­rin hid­də­ti­nə sə­bəb ol­muş və o in­sa­nı ne­qa­tiv xa­rak­te­ri­nə gö­rə be­lə qiy­mət­lən­di­ril­miş­dir:

Bu vəh­şi, yır­tı­cı, div­xis­lət in­san in­san,

­Sə­mi­mi dost de­yil, uzaq ol on­dan!

­Hər ma­ral ov­çu­nun zül­mün­dən qa­çar,

­Yır­tı­cı, vəh­şi­dir hə­lə in­san­lar.

­Çöl­də şux bir cey­ran düş­mə­yir ələ,

­İn­san­dan sı­ğı­nır da­ğa, kö­hü­lə.

Can­lı tə­biə­tə-­bit­ki və hey­van­la­ra mü­na­si­bət­də düş­mən möv­qe­yi tut­du­ğu üçün N.­Gən­cə­vi in­sa­nı vəş­hi, yır­tı­cı, div­xis­lət ad­lan­dı­rır. Dost­luq­da sə­mi­mi ol­ma­dı­ğın­dan on­dan uzaq ol­ma­ğı töv­si­yə edir. Bu­ra­da ya­dı­ma bir xalq na­ğı­lı dü­şür. İn­sa­nın qey­ri-­sə­mi­mi­li­yi üzün­dən baş tut­ma­yan “İn­san və Ayı” dost­lu­ğu. Nə­ti­cə­də ayı­nın in­san­dan kü­süb uzaq­laş­ma­sı, Ni­za­mi­nin “Hər ma­ral ov­çu­nun zül­mün­dən qa­çar” fik­ri­lə üst­-üs­tə dü­şür. Hə­min mü­na­si­bə­tin nə­ti­cə­si­dir ki, son 300 il­də 600-­dən ar­tıq bit­ki və hey­van nö­vü ta­ma­mi­lə ara­dan çıx­mış­dır. Ona gö­rə də möv­cud qo­ruq və ya­saq­lıq­lar, mil­li park­lar, Qır­mı­zı ki­tab, o cüm­lə­dən hə­ya­ta ke­çi­ri­lən di­gər eko­lo­ji təd­bir­lər tə­biə­tin qo­run­ma­sı­na is­ti­qa­mət­lən­miş­dir. Özü ya­rat­dı­ğı prob­le­mi ara­dan qal­dır­ma­ğa ça­lı­şan in­san, o bi­ri üz­dən ye­ni-­ye­ni eko­lo­ji fə­la­kət­lər (RLS-­dən və nü­və ener­ji­sin­dən is­ti­fa­də, mü­ha­ri­bə­nin ge­niş­lən­di­ril­mə­si, neft sek­to­ru­nun da­ha da in­ki­şaf et­di­ril­mə­si) ya­rat­maq­da­dır. “Yır­tı­cı, vəh­şi­dir hə­lə in­san­lar” – de­yən Ni­za­mi­nin bu fik­ri gö­rün­dü­yü ki­mi hə­lə də aktual­lı­ğı­nı itir­mə­yib.

­Çöl hey­van­la­rı­nın ək­sə­riy­yə­ti in­sa­nın müx­tə­lif tə­sir­lə­rin­dən (bir­ba­şa və do­la­yı) öz ya­şa­yış yer­lə­ri­nin tərk edə­rək ye­ni əra­zi­lər ax­ta­rır­lar. On­la­rın bə­zi­lə­ri hət­ta, hə­yat tər­zi­ni, ya­şa­yış şə­rai­ti­ni də­yiş­mə­li olur. Bu hal­da ək­sər hey­van­lar ye­ni şə­rai­tə uy­ğun­la­şa bil­mə­yib tə­ləf olur­lar. Ni­za­mi eko­loq dü­şün­cə­si ilə bir or­ji­nal mi­sal gə­ti­rir. Dü­zən­lik əra­zi­lər­də, çöl­lük­lər­də ya­şa­ma­ğa uy­ğun­laş­mış cey­ran “in­san­dan sı­ğı­nır da­ğa, kö­hü­lə”.

­Ni­za­mi bio­lo­ji amil­lər­lə bə­ra­bər, can­lı or­qa­nizm­lə­rə tə­sir gös­tə­rən di­gər fak­tor­la­rın, baş­qa söz­lə, abio­tik amil­lə­rin də ol­du­ğu­nu gös­tə­rir. O, zə­rər­li kim­yə­vi mad­də­lə­rin can­lı­lar­dan öt­rü təh­lü­kə do­ğur­du­ğu­nu qeyd edir. Bi­zi 870 il bun­dan ön­cə bə­zi kim­yə­vi mad­də­lə­rin zə­rər­li xü­su­siy­yət­lə­rin­dən xə­bər­dar edən şair, on­lar­dan bir ne­çə­si­nin key­fiy­yə­ti­ni açır.

Kü­kürd cə­hən­nə­mi­dir bu zül­mət çöl əzəl­dən,

­Xoş­bəxt o kim­sə­dir ki, tez ay­rı­la bu çöl­dən,

­Ağ­zı­nın su­yu axır, nəf­sin cəhd elə sön­sün,

­At kü­kürd oca­ğı­na, od tut­sun, kü­lə dön­sün.

“­Xəm­sə”­dən mi­sal gə­tir­di­yi­miz bu nü­mu­nə­də kü­kür­dün zə­rər­li mad­də ol­du­ğu açıq bil­di­ri­lir. Ni­za­mi­nin heç nə bi­tir­mə­yən, fau­na və flo­ra cə­hət­dən xey­li ka­sıb olan “zül­mət çö­lü”, “kü­kürd cə­hən­nə­mi”­nə bən­zət­mə­si tə­sa­dü­fi se­çil­mə­yib. Hət­ta, nəf­si­ni sön­dür­mək üçün kü­kürd oca­ğı­na at ki, kü­lə dön­sün” de­mə­si də gös­tə­rir ki, onun kim­ya el­mi və zə­rər­li mad­də­lər haq­qın­da mü­kəm­məl bi­li­yi var­mış. Ət­raf mü­hi­tin kim­yə­vi çirk­lən­mə­sin­də kü­kür­dün bir mad­də ki­mi ro­lu ba­rə­də də Ni­za­mi müəy­yən mə­lu­mat­la­ra ma­lik imiş. At­mos­fe­rin, tor­pa­ğın və su­yun çirk­lən­mə­si “çağ­daş döv­rün ən mü­hüm eko­lo­ji prob­lem­lər­dən­dir. Er­kən or­ta əsr­lər­də be­lə bir prob­le­min möv­cud­lu­ğu ağ­la sığ­ma­sa da, N.­Gən­cə­vi­nin əsər­lə­rin­də biz hə­min mə­sə­lə­lə­rin o dövr üçün də ak­tu­lal­lı­ğı­nın şa­hi­di olu­ruq.

De­yər­din bu yer­lər iki his­səy­di:

­Tor­pa­ğı gü­müş­dü, su­yu cöv­hər­di.

­Nə gü­müş üs­tün­də din­cəl­mək olar,

­Nə ci­və su ki­mi iç­mə­yə ya­rar.

O yer tu­tul­muş­du be­lə bir dər­də,

­Çök­müş­dü tor­pa­ğa qa­ra bir pər­də,

­Har­da ki, içə­mə­li bir çeş­mə var­dı,

­İ­çin­də su ilə ci­və qay­nar­dı.

Ni­za­mi bu­ra­da da ət­raf mü­hi­tin prob­lem­lə­ri­ni özü­nə­xas us­ta­lıq­la ve­rə bil­miş, tor­pa­ğın və su­yun çirk­lən­mə­si­ni xey­li də­rə­cə­də qa­ba­rıq təs­vir et­miş­dir. İlk ba­xış­da “tor­pa­ğı gü­müş”, “su­yu cöv­hər” gö­rü­nən bir əra­zi­nin, “dər­də tu­tul­du­ğu­nu” vur­ğu­la­yan şair, tor­pa­ğa qa­ra pər­də­nin çök­dü­yü­nü, har­da iç­mə­li çeş­mə var­sa, için­də su ilə ci­və­nin qay­na­dı­ğı­nı gös­tə­rir. Çox gü­man, Ni­za­mi­nin adı­nı çək­di­yi ci­və də, gü­müş də saf hal­da de­yil, bir­ləş­mə­lər şək­lin­də­dir. Hər iki mad­də mu­ta­gen tə­biət­li­dir, yə­ni kon­se­ro­gen­dir­lər. Ona gö­rə də be­lə mad­də­lər­lə çirk­lən­miş tor­paq və ya su­dan is­ti­fa­də arzuo­lun­maz fə­sad­lar­la nə­ti­cə­lə­nə bi­lər.

Çeş­mə­lər bu­la­nıb qay­na­şan za­man,

­Heç kim­sə əyi­lib iç­məz­di on­dan.

Bil­mə­yib iç­səy­di bir adam əgər,

­O­nu öl­dü­rər­di su­da­kı zə­hər.

N.­Gən­cə­vi­nin abio­tik amil­lər sı­ra­sın­da yal­nız qey­ri­-üz­vi mad­də­lə­rin de­yil, işıq, rü­tu­bət, tem­pe­ra­tur, kü­lək və s. amil­lə­rin də can­lı­la­ra tə­si­ri­ni qeyd et­mək­lə, özü­nün eko­lo­ji fi­kir­lə­ri­ni söy­lə­miş­dir. “Xe­yir və Şər” bəh­sin­də (“­Yed­di gö­zəl”) is­ti, sə­mum ye­li­nin ətrf mü­hi­ti yan­dı­rıb-­yax­dı­ğı, su­suz­luq­dan çat-­çat ol­muş tor­paq­da heç nə bit­mə­mə­si, həd­dən ar­tıq yük­sək tem­pe­ra­tu­run can­lı­la­ra öl­dü­rü­cü tə­sir gös­tər­di­yi bil­di­ri­lir.

­Can­lı alə­min ya­şa­ma­sı və nor­mal in­ki­şa­fın­dan öt­rü sağ­lam mü­hi­tin, o cüm­lə­dən at­mos­fe­rin ol­ma­sı zə­ru­ri şərt­dir. Bu isə ya­şıl bit­ki­lə­rin, is­teh­sal et­di­yi ok­si­ge­nin he­sa­bı­na müm­kün­dür. Fo­to­sin­tez pro­se­si nə­ti­cə­sin­də ya­şıl bit­ki­lə­rin ha­sil et­di­yi ok­si­gen bü­tün can­lı­la­rın ya­şa­yı­şı­nı tə­min edir. Müa­sir eko­lo­gi­ya­nın baş­lı­ca qay­ğı­la­rın­dan bi­ri­nə çev­ri­lən hə­min mə­sə­lə, ni­za­mi Gən­cə­vi­nin dü­şün­cə­lə­rin­də öz ək­si­ni tap­mış­dır:

Bir yer­də gö­yər­ti bit­mə­sə əgər,

Or­da can­lı məx­luq ne­cə ömür edər?

 

Yer üzə­rin­də hə­ya­tın müm­kün­lü­yü­nü tə­min edən fo­to­sin­tez pro­se­si rus ali­mi K.A.­Ti­mir­ya­zev tə­rə­fin­dən XIX əsr­də öy­rə­nil­mə­si­nə bax­ma­ya­raq, on­dan yed­di əsr qa­baq fo­to­sin­te­zin ma­hiy­yə­ti və əhə­miy­yə­ti ba­rə­də Ni­za­mi fi­kir söy­lə­miş­dir. Elə­cə də hə­ya­tın ya­ran­ma­sı haq­qın­da is­tər el­mə qə­dər­ki tə­səv­vür­lər (X­VI-XX), is­tər­sə də el­mi nə­zə­riy­yə­lər (1924 və 1953) və təc­rü­bə­lər­dən çox-­çox əv­vəl da­ha mü­kəm­məl və el­mi əsa­sı olan nə­zə­riy­yə da­hi Ni­za­mi Gən­cə­vi­nin “İs­gən­dər­na­mə”­sin­də bit­kin for­ma­da özü­nü tap­mış­dır. Ni­za­mi bu ən iri­həcm­li əsə­ri­nin “İq­bal­na­mə” his­sə­sin­də an­tik dün­ya fi­lo­sof­la­rı­nı “bir ye­rə cəm edə­rək” on­la­rın or­taq fi­kir­lə­ri­ni söh­bət­lər əsa­sın­da üzə çı­xa­rır. O, haq­lı ola­raq alim­lə­rin di­li ilə be­lə qə­ra­ra gə­lir ki, ilk can­lı, yə­ni hə­yat su­da möv­cud ol­muş və qu­ru mü­hi­tə ke­çid son­ra­dan baş ver­miş­dir. Xa­tır­la­daq ki, 1924-­cü il­də So­vet-­rus aka­de­mi­ki Opa­rin məş­hur bir fər­ziy­yə irə­li sü­rür: hə­yat qey­ri­-üz­vi ma­te­ri­ya­dan əmə­lə gəl­miş­dir. Bu, üç mər­hə­lə­də baş ver­miş­dir – bi­rin­ci­si, qey­ri­-üz­vi mo­le­kul­lar­dan üz­vi mo­le­kul­la­rın abio­gen sin­te­zi, ikin­ci­si, mad­də­lə­rin kon­sent­ra­si­ya­sı, üçün­cü­sü, mo­le­kul­la­rın abio­gen sin­te­zi pro­se­si. 1953-­cü il­də Ame­ri­ka kim­ya­çı­sı Mül­ler yu­xa­rı­da­kı fər­zi­yə­ni la­bo­ra­to­ri­ya­da təc­rü­bə­dən ke­çi­rə­rək, qey­ri­-üz­vü mad­də­lər­dən üz­vü mad­də­lər sin­tez et­miş­dir. Ha­zır­da bu nə­zə­riy­yə bir­mə­na­lı ola­raq qə­bul olun­muş­dur. De­mə­li, Ni­za­mi­nin gəl­di­yi qə­naət 800 il son­ra öz həl­li­ni el­mi şə­kil­də tap­sa da, bu möh­tə­şəm kəşf Opa­ri­nin adı­na ya­zıl­mış­dır.

 

Yorum bırakın

Henüz yorum yapılmamış.

Comments RSS TrackBack Identifier URI