Məhşur təbiətşünas alim, ekoloq-pofessor Qara Mustafayevdən götürdüyüm bu müsahibə 24 il bundan öncə “Rezonans” qəzetində dərc edilmiş və böyük marağa səbəb olmuşdu. Təbiətimizin indiki halında daha çox maraq doğuracağını nəzərə alıb həmin müsahibəni “EJ” – Təbiət dərgisində yenidən çap etməyə qərar verdik. Yusif DİRİLİ
– Qara müəllim, 30 ildən bəri aparıcısı olduğunuz “Təbiəti sevənlər” verilişinin bu müddətdə praktik əhəmiyyəti olubmu?
- Şübhəsiz, təbiəti hamı sevir, hətta ruhi xəstələr də. Ancaq təbiətlə yaxşı münasibət yaratmaq üçün onu tanımaq lazımdır. Adamlar da belədir – bir-birini sevməkdən ötrü gərək tanıyalar. Bu 3 ildə təbiəti nəslimizə tanıtmağa çalışmışıq. “Verilişin praktiki əhəmiyyəti olubmu?” – sualına cavab vermək çətindir. Çünki belə bir statistik göstərici heç kimdə yoxdur ki, Azərbaycan xalqının təbiətə münasibəti o veriliş başlananda nə cür idi, indi necədir. Ancaq cəsarətlə deyə bilərəm ki, hər halda xalqın ekolojhi təfəkkürü, xüsusilə təbiətlə maraqlanan adamların təfəkkürü, az da olsa, dəyişib. Əgər praktik münasibətdə irəliləyiş yoxdursa, bunun səbəbini verilişdə, mətbuatda yox, sosial həyatda axtarmaq lazımdır. Üzr istəyirəm, ac adam təbiəti sevə bilməz.
– Ölkəmizin flora və faunasının bugünkü vəziyyətini necə qiymətləndirirsiniz?
- Flora və fauna bilirsiz ki, bir-birilə bağlıdır. Fauna floradan daha çox asılıdır: istər təkamül, istərsə də bugünkü yaşayış qaydaları baxımından. Vəziyyətin məni nə dərəcədə qane etməyinə gəlincə, birmənalı şəkildə deyirəm: nə floranın, nə də faunanın vəziyyəti məni qətiyyən təmin eləmir. “Qırmızı kitab” da yaratmışıq, yazırıq da, danışırıq da, amma münasibətə gələndə… Görünür, yaxşı münasibətə şərait yoxdur. Xüsusən də bu gün. Otaqda ailəsi soyuqdan ölən adama demək olmz ki, ağacla işin olmasın, atmosferə oksigen sintez eləyir…
– Sirr deyil ki, indiki sosial şərait təbiəti “terrorla” üz-üzə qoyub. Bu münasibətin nəticəsi kimi Azərbaycanın bitki və heyvanat aləmində geriləmə, yaxud növitmə təhlükəsi ortaya çıxa bilərmi?
- Xoşbəxtlikdən həm flora, həm də fauna elə bir uzun təkamül prosesində formalaşıb ki, çox zərbələrə dözə bilir. Məsələn, Azərbaycanda insanın uzunmüddətli, əsrlər boyu çəkən dağıdıcı fəaliyyəti nəticəsində yox olmuş bitki, heyvan tapmaq olar. Amma qısa bir müddətdə, hər 10 ildə, 50 ildə növ sıradan çıxsın, bu, çox nadir hallarda baş verir. İnsanın pis münasibəti təbiətdə kəmiyyət dəyişkənliyi yaradır. Keyfiyyət dəyişkənliyi, şükür Allaha ki, yarada bilmir. Məsələn, mən deyə bilmərəm ki, filan növ son 30 ildə Azərbaycanda tamam məhv olub gedib. Belə olar ki, yuvalayırdı, indi yuvalamır, çox idi, indi azdır və s. Bu cür kəmiyyət dəyişiklikləri var. Əgər bu, yüz illiklər boyu çəksə, onda kəmiyyət dəyişkənliyi keyfiyyət dəyişkənliyinə keçə bilər.
Faunanın elə kompaktı var ki, o, konkret bir ölkənin öz işidir. Amma elə növlər var (götürək turacı), Avropa ölkələrindən bizdədir. Deməli, bizim ərazimizdə yaşamsına baxmayaraq, onun qorunması bütün qitəni maraqlandırır. Ona görə də, bizim ona münasibətimiz Hacıqabul gölünə münasibətimiz kimi ola bilməz. Hətta bir-birinə yaxın növlərə münasibət də fərqli ola bilər.
– Sizcə, ekoloji problemlrin həlli sahəsində inkişaf etmiş ölkələrin sırasına qoşulmaq üçün bizə çoxmu vaxt lazımdır?
- Konkret vaxtt deyə bilmərəm. Bunun üçün əvvəlcə qurum dəyişilməlidir, hüquqi-demokratik dövlət yaradılmalıdır. Əhali dövlətin səviyyəsinə uyğun sivilizasiyaya malik olmalıdır. Ondan sonra ekoloji problemlər də avtomatik, asanlıqla həll olunacaq. Xalqın ətraf mühitə, sərvətə münasibəti bir əmrlə formalaşa bilməz.
– Qara müəllim, yadımdadır, Siz mühazirələrinizin birində misal çəkib deyirdiniz ki, sivilizasiyalı ölkələrdə meşəyə istirahətə getmək istəsən, meşənin sahibi səndən həmin meşə haqqında məlumat tələb edir. Əgər məlumatın kifayət qədər deyilsə, istirahətindən keçməli olursan. Bu o zaman idi ki, SSRİ hələ dağılmamışdı, meşə “ümüumxalq” malı, dövlət mülkiyyəti sayılırdı. İndi isə, necə deyərlər, müstəqil ölkəyik, demokratik inkişaf yolu tutmuşuq, özəlləşdirmə bütün sahələrdə, o cümlədən təbiətin ayrı-ayrı hissələrində zərurətə çevrilib. Sizcə, bu, ətraf mühitə münasibətdə bir dəyişiklik yaradacaqmı?
- Özəlləşdirmə, şübhəsiz, gec-tez yaxşı effekt verməlidir, çünki impeiya dövründə hər şey ünvansızlaşmışdı: həm sənindir, həm mənim, həm də heç kimin… Amma demək olmaz ki, sabah sən kolxozun əlindən torpağı alıb kəndliyə istismara verən kimi, o saat ətraf mühitə münasibət düzələcək. Düzəlməyinə düzələcək, ancaq gec. Ona görə ki, sən torpağı verdiyin sahibkarın ətraf mühitə ekoloji münasibəti düz deyil, onun ekoloji təfəkkürü yoxdur. O, özü də bilmir ki, onun sahəsində bir dəstə kol qırılanda o nəyi itirir və nəyi qazanır.
– Məncə, təbiətdə bir sıra növlərin qorunub saxlanılmasında müəyyən dini təriqətlərin (məsələn, panteizm), el adətlərinin də rolu olub…
- Hələ 1970-ci ildə “Təbiətin qorunması” adlı kitabım çıxmışdı və həmin kitabdakı fəsillərdən birini elə belə də adlandırmışdım: “Təbiətin qorunmasında el adətlərinin rolu”. Hətta dini əsasda təqdim olunan bəzi yasaqları da mən el adətləri kimi qəbul edirəm. Hesab edirəm ki, bu el adətlərinə dini rəng sonradan verilib. Məsələn, bizim Novruz bayramı kimi. Təbii sərvətlərin müqəddəs sayılması, şübhəsiz, onların qorunmasında əvəzsiz rol oynayıb. Paleolit dövründən bəri o vaxt pir hesab olunan sərvətlərin, canlıların hamısı bu yolla qorunub saxlanıb. Hansına ki, münasibət neytral olub, hamısı qırılıb, sıradan çıxıb, dağıdılıb.
– Yaxın gələcəkdə təbiətə münasibətdə dıyişikliyə nail olmaq üçün hansı tədbirlərin görülməsini zəruri sayırsınız?
- Belə düşünürəm ki, iki məsələ paralel aparılmalıdır, yoxsa heç cürə heç nəyə nail ola bilməyəcəyik. Birincisi, haqq-ədalətdir. Gərək fərq qoyulmasın, bu filankəsdir, buna olar. Qanun hamıya eyni cür aid edilməlidir. O qanunun zərrə qədər pozulması onilliklər boyu aparılan təbliğatı heç eləyir. İkincisi, sosial haqq-ədalət bazisi üzərində izahat aparılmalıdır. Bu izahatda elmlik olmalıdır. Mən ömrümün son 20 ilini, üzr istəyirəm, hətta bədii ədəbiyyata qarşı hücüma keçmişəm. Bir ekoloq kimi bədii ədəbiyyatın hər bir janrında, hər bir formasında elmlik axtarıram. Çoxu razılaşmır bu fikirlə. Bəli, hətta ədəbiyyatın da elmi əsası düz olmalıdır. Elmi əsasdan mərhum olan fikir yaşamayacaq. Bir məsələ də var ki, bu da ekologiyanın digər elmlərlə inteqrasiyasıdır. Bunu tədrisdən başlamaq lazımdır. Tutaq ki, ekoloq-kimyaçı, ekoloq-hüquqşünas, ekoloq-menecer, ekoloq-coğrafiyaçı, ekoloq-tarixçi və s. ixtisaslar yaradılmalıdır. Hər sahənin mütəxəssisi ekoloji biliyə yiyələnməklə ekolji problemlərin həllinə kifayət qədər kömək etmiş olur. Məncə, tədrisdə inteqrasiya ekolji təfəkkürün yaranması və formalşmasında mühüm addım olacaq.
Yusif DİRİLİ / “Rüzonans” qəzeti 14-21 dekabr 1996 –cı il, № 23, səh.4
DİRİLİ QURBANİ MƏCLİSİ 
Yorum yazabilmek için oturum açmalısınız.