TANRIÇILIQ FƏLSƏFƏSI: Qamliq/Şamanizm, Totemizm, Göy Tanrı

O, GÖZƏL ALİM OLMAQLA BƏRABƏR, SƏDAQƏTLİ, SƏMİMİ, QAYĞIKEŞ, MEHRİBAN, HƏM DƏ SADƏ İNSANDIR

DQM bloq-saytının sevgili izləyiciləri, istəkli oxuyucuları! Səhifəmizin bu dəfəki qonağı ünlü bir alim, gözəl bir vətəndaş, millət sevdalısı, bütövlük-türklük carçısıdır. İndi onun haqqında danışacaq və “Turan sivilizasiyasına giriş: Turan məfkurəsi və Tanrıçılıq” kitabından bir yazısını təqdim edəcəyik. Hələlik özü və fəaliyyəti haqqında.
Çağdaş Azərbaycan elmində çox tanınan, sanballı əsərləri, həmçinin respublika və beynəlxalq simpozium, konqres və konfranslardakı çıxışları ilə kifayət qədər populyarlıq qazanmış gənc alim kimi Faiq Qəzənfər oğlu Ələkbərlinin adını xüsusi qeyd etmək olar. Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixinin mahir araşdırmaçılarından olan gənc tədqiqatçı elmə 2005-ci ildə, “XX əsrdə Azərbaycanın ictimai-siyasi və fəlsəfi fikir tzrixində Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin yeri və rolu” mövzuznda yazdığı və uğurla, yüksək səviyyədə müdafiə etdiyi dissertasiya işi ilə gəlsə də, axtarışlarını dayandırmayıb, çoxsaylı dövri və elmi nəşrlərdə ard-arda çıxışlar edib.

Məmnunluqla deyə bilərik ki, Faiq bəy bu gün ən məhsuldar tək-tək bilim adamlarından biridir. Onun ümumtürk fəlsəfəsi, Azərbaycan türk fəlsəfəsi, Azərbaycançılıq, türkçülük, islamçılıq, modernləşmə, milli kimlik, milli şüur və digər sahələr üzrə apardığı tədqiqatlar daim diqqəti cəlb edir. Dəyərli alimimiz gərəkli və geniş profilli fəaliyyətinə, xüsusilə Türk və İslam mədəniyyətinə, Azərbaycan milli ideologiyasına, M.Ə. Rəsulzadə irsinin tədqiqinə və s. yazılarına görə dəfələrlə müxtəlif ödüllərə layiq görülüb. O, həm də məhsuldar jurnalist kimi 1997-2004-cü illərdə “Zaman-Azərbaycan”, “Zənbur”, “Çağ”, “Millət”, “525-ci qəzet”, “Üç nöqtə”, “Xalq Cəbhəsi” kimi qəzetlərdə çalışıb. F.Ələkbərli pedaqoji və elmi işlərinin çoxluğuna baxmayaraq, bu gün də yorulmadan, həvəslə bir sıra qəzet və saytlara ixtisas və tədqiqatçılıq profilinə uyğun elmi-publisistik məqalələr yazır.
Alimin indiyədək dörd monoqrafiyası – “Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin dünyagörüşü” (2007), “Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış” (I hissə – 2011, II hissə – 2014), “Turan sivilizasiyasına giriş: Turan məfkurəsi və Tanrıçılıq” (2017, 2021), “Azərbaycan Türk fələsfi və ictimai fikir tarixi” (I hissə – 2018, II hissə – 2020, III hissə – 2021), bir dərsliyi – “İdarəetmə nəzəriyyəsi” (2012) və 200-ə yaxın elmi məqaləsi çap olunub.
Faiq müəllim həm də pedaqoji fəaliyyətlə məşğuldur. Belə ki, o, BDU, ADPU, “Təfəkkür” universitetlərində, Azərbaycan Əmək və Sosial Münasibətlər Akademiyasında müvafiq ixtisas fənlərini tədris edir.
Respublikamızın səfalı guşələrindən olan zümrüd meşəli, buz kimi büllur bulaqlı, saf havalı, münbit torpaqlı, şiş qayalı əsrarəngiz Gədəbəy rayonunun Dəyirmandağ kəndində 1977-ci ildə doğulan Faiq Ələkbərli 1994-cü ildə Bakı Dövlət Universitetinin “Sosial elmlər və psixologiya” fakültəsində fəlsəfə ixtisası üzrə bakalavr, 1998-ci ildə isə magistr elmi dərəcəsi alır. 2001-2004-cü illərdə AMEA Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutunun aspiranturasında təhsilini davam etdirir. Nəhayət, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bir il sonra fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsinə layiq görülür.
Beləliklə, o, hazırda AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisidir və dosent vəzifəsində çalışır, fəlsəfə doktorudur.
Dəyərli oxucu, diqqətiniə təqdim etdiyim qeydlər alim və publisist həmkarım Faiq Ələkbərlinin keçib gəldiyi buraqədərki ömür yolunun çox qısa bir xronukasıdır. Onunla yaxından tanışlıq insana çox şey öyrədir.
Maraqlı olar deyə, bildirim ki, Faiq bəyi müxbir kimi fəaliyyət göstərdiyi “Zaman” qəzetində işlədiyi vaxtlarda tanımışam – XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərindən. O zaman mən Azərbaycan Sambo Federasiyasında mətbuat xidmətinin rəhbəri vəzifəsində çalışırdım. İdmançılarımız Dünya Kubokundan qələbə sevinci ilə qayıtmışdılar. Həmin xəbəri gənc müxbir F.Ələkbərliyə təqdim etdim. Ertəsi gün yazı qəzetdə dərc olundu. Müəllifi olduğum 2-ci yazı şəhərdə iş adamlarının yaşıllığa tutduqları divanla bağlı idi. Qismətdən həmin məqaləni də Faiq bəy çap etdirdi. (Haşiyə: Etiraf edim ki, 4-5 il öncə mənə BAO-nun saytında dərc edilmiş “Antik dövr alim və səyyahlarının Azərbaycanın təbii sərvətləri ilə bağlı fikirlərini ifadə edən məqalə yazmağı o tövsiyə etmiş, eyni zamanda onun çapına vasitəçi olmuşdu.) Bir dəfə də mənim dəvətimlə Dirili Qurbani Məclisinin yapışıqlı, milli-mənəvi dəyərlərin yer aldığı mövzuda keçirilən bir toplantısına qatıldı. Ordakı alovlu çıxışı hələ də qulaqlarımdan çəkilmir və uzun müddət bu barədə dostlarla müzakirələrimiz olub. Dediyinə görə, o da məclisimizin yönündən razı qalmışdı… Sonrakı görüşlərimiz F.Ələkbərlinin yeni iş yerlərində oldu. “Xalq Cəbhəsi” və “Zənbur” canlı təbiətlə bağlı ardıcıl məqalələr dərc etdirdiyim qəzetlərdən idi. Faiq bəyin qəzet redaksiyalarında necə əzmlə, həvəslə, peşəkarlıqla çalışdığının şahidi oldum. Yaradıcılığa xüsusi önəm verirdi. Zənnimcə, onun elmi sahəyə bu qədər ciddi və sürətli transferində bu faktor az rol oynamayıb. (Yeri gəlmişkən, Bütöv Azərbaycan Ocaqları İctimai Birliyində başqanın müavini kimi fəaliyyəti də bilavasitə milli mənlik, bütövləşmə və türkçülük ideoloiyasına söykənir). Dissertasiya işini də demək olar ki, elə burda işləyirdi. Biz həm də onunla qonşu binalarda yaşayırdıq deyə, yolüstü də olsa ara-sıra görüşürdük. Kirayə qaldığına görə, ailə qurduqdan sonra burdan hazırda yaşadığı yerə köçməli oldu. Faiq bəy mənim zəhmətkeş bir gənc kimi ruhən bağlandığım nadir insanlardandır. Sosial şəbəkələrdəki çıxışlarını həmişə izləyirəm və bu ərəfələrdə mənə hədiyyə etdiyi elmi əsərlərinə göz gəzdirdikcə onların arxasında hansı böyük ürəyin, gələcəyə ümidli baxışların, mlli kimliyə, Bütöv Azərbaycan ideyasına, türkçülük fəlsəfəsinə, tanrıçılq adlı inanclar sisteminə dayanan qızğın və odlu fəaliyyəti görürəm. O, tipik mübariz simalarımızdandır. Yeri gəlmişkən, zaman-zaman onun bu əsərlərinin elmi işlərimdə köməyimə yetəcəyinə, dadıma çatacağına inanıram! Ona da inanıram ki, oxucularımız gənc alimin aşağıdakı yazısını diqqətlə oxuyacaq və bundan çox şey götürəcəklər.
Faiq bəyə daha böyük, daha möhtəşəm başarılar diləyirəm! Göy Tanrı arxa olsun!

Sayğılarımla: Yusif DİRİLİ (Mahmudov),
Dirili Qurbani Məclisinin sədri,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru

P.S. Gələcək saylarımızda dos.dok. F.Q.Ələkbərlinin yazılarına yenidən qayıtmağı düşünürük.

Hazırda dünyada bir çox xalqların fəlsəfəsindən və filosoflarından bəhs edildiyi halda, “Türk fəlsəfəsi” ilə “Türk filosofu” anlayışlarına nadir hallarda rast gəlmək mümkündür. Bütövlükdə isə “Türk fəlsəfəsi” və “Türk filosofu” anlayışlarının dünya fəlsəfəsində, dünya fəlsəfə tarixində özünəməxsus bir yeri olması fikrini söyləmək çox çətindir. Ən yaxşı halda Türk düşüncəsi İudaizm, Buddizm, Zərdüştizm, Xristianlıq, İslamlıq kimi dini-fəlsəfi təlimlərin, mədə-niyyətlərin müəyyən bir tərkib hissəsi kimi verilərək, onun müstəqil varlığından isə qətiyyən bəhs olunmur. Məsələn, Hind fəlsəfi təlimi buddizmə, Çin fəlsəfi təlimi konfusiliyə, Yunan fəlsəfi təlimi kosmologiyaya, İran/Fars fəlsəfi təlimi zərdüştlüyə türk bilgələrin hər hansı əlavələrinin, şərhlərinin olması haqqında bilgilər verildiyi halda, müstəqil bir Türk dini-fəlsəfi təlimin adı çəkilməmişdir. Bizcə, “Türk fəlsəfəsi”, “Türk filosofu” anlayışlarının dünya fəlsəfəsinə ya da dünya fəlsəfə tarixinə daxil olmamasına əsas səbəb də, ancaq həmin dini-fəlsəfi təlimlərin tərkib hissəsi kimi göstərilməsi olmuşdur. Məhz bunun nəticə olaraq, ən yaxşı halda ilk Türk filosoflarının (Məhəmməd Farabi və b.) adları Orta əsrlərdə çəkilir ki, onların özləri də əsasən İslam mədəniyyətinin ya da ərəbdilli fəlsəfənin nümayəndələri kimi qələmə verilirlər.

Əski Türk düşüncəsi, Türk dünyagörüşü Tanrıçılıq (Göy Tanrı) fəlsəfəsiylə bağlıdır ki, onun da Sami, Yunan, Çin, Hind-İran, Misir fəlsəfələrindən daha öncə var olmasına qətiyyən şübhə etmirik. Hər halda Turan-Türk uluslarından hesab olunan, m.ö. IV minillikdə İkiçayarasında mövcud olmuş Sumer sivilizasiyasının varlığı da Turan/Türk kosmoqoniyasının İran, Çin, Hind, Misir kosmoqoniyalarından qədimliyinə dəlalət edir. Şumerlərdə və digər Turani qövmlərdə görünən Göy Tanrı dininin (Göy Tanrı və Asra-Yağız Yer ikiliyi) digər dinlərdən daha əski olması, üstəlik onlara təsir göstərməsi yavaş-yavaş dünya elmində də qəbul olunmaqdadır. Eyni zamanda Türklərin Şumerlərdən öncə və Sumerlər dövründən indiyə qədər şüurlarında yaşatdıqları “Ana haqqı – Tanrı haqqı”, “Tanrı haqqı”, “Göy haqqı”, “Su haqqı”, “Torpaq haqqı”, “Yer haqqı”, “Günəş haqqı” anlayışları, eləcə də ailədə ataya, ağsaqqala hörmət, ailə törəsi, el törəsi Tanrıçılıq fəlsəfəsiylə sıx şəkildə bağlıdır.
Tanrıçılıq ideyası Şumerlərə qədər mövcud olmuş, Türk soylu ya da Türklərlə başqa bir xalqın qaynayıb qarışması olan Sumerlər də bu fəlsəfəni m.ö. IV-III minilliklərdə davam etdirmişlər. Hər halda Tanrıya “Dingir” deyən Sumerlərlə, Tanrıya “Cingir baba”, yəni Tanrı baba deyən əski Azərbaycan türkləri arasında yalnız dil qohumluğu deyil, dini-mənəvi eynilik də düşündürücüdür. Prototürk Subarlar isə Tanrıya Tenger demişlər. Türklərin baş tanrı Tenqri/Dingirlə yanaşı Turan, Turkan, Tork, Turuk, Aras, Baba, Asar, Kuer, Qut, Qaşqay, Günəş kimi iyə adları da olmuşdur. Ümumilikdə, “Tanrı” ilə “Göy Tanrı” kəlimələri Türk xalqlarında müxtəlif şəkillərdə (dingir, tenqri, tanrı, tarı, tenqri və b.) səslənsə də mahiyyət birdir. Türkiyə və Azərbaycan türkləri baş tanrıya Tanrı, altaylar və şorlar tenqri, xaqaslar tiqir, şumerlər dinqir, yakutlar tanqara adlandırmışlar.
Tanrının sinonimi olan Dinqir sözünə, “Dinqir Rusaşe” şəklində Urartu mixiyazılı kitablarında rast gəlirik. Görünür, “Dinqir Rusaşe” Tanrı Rusanın ya da Tanrı Uruzun övladları anlamındadır. Digər tərəfdən Urartu çarlarının adı olan Rusa adı Uruz şəklində Tanrı adına sinonim kimi eyniləşdirilməklə yanaşı, o da iddia olunur ki, Uruz m.ö. I minillikdə etrusk tayfa ittifaqının sevgi və incəsənət tanrısı, Turan isə ilahəsi idi.
Türk və Tanrı sözlərində də yaxınlıq, doğmalıq vardır. Avestada adı keçən turanlı Dureketay Turuqtaydır ki, onu da Tenqritay/ Taqritalyla eyniləşdirmək mümkündür. Tenqri, Tanrı və Türük sözlərinin doğmalığı Türk şəxs adlarında da öz əksini tapmışdır.
11-ci əsrdə Mahmud Kaşğarlı “Tanrı” sözünü Allah anlayışının sinonumi kimi vermişdir. Sadəcə, o bir müsəlman kimi artıq türklərin göy üzünə tanrı deməsini kafirlik hesab etmişdir. Bütün hallarda Kaşğarlı Türk xalqlarının İslamaqədərki dini inanclarına daha çox hörmətlə yanaşmışdır.
Ziya Bünyadov “Tanrı” və “Göy Tanrı” anlayışları ilə bağlı yazırdı ki, bugünkü Orta Asiya Türk şivələrinin əksəriyyətində Tenqri “Tanrı” və “Göy” mənalarını ifadə edir. Ona görə Türkiyə türkcəsində isə bu söz (olduqca qədimləşmiş) yalnız «Allah» mənasında işlənmişdir: “Orxon-Yenisey kitabələr-ində Tenqri daim ilahi bir qüdrət kimi göstərilir: onun iradəsi ilə kaan (xaqan, hökmdar) iqtidara gəlir və şəxsən bu hökmdar Tenqri kimi və Tenqri doğumludur və Tenqri tərəfindən yaradılmışdır. Tenqri Türk xalqını qoruyur, onun milli varlığı, daimliyini təmin edir və türk bəylərinin düşmən üzərində qələbə çalmalarını dəstəkləyir. Bu sifətilə, xüsusən türklərin hamisi olaraq türk Tenqrisi adlanır”.
Türk-Azərbaycan etnoqonik miflərinin birində də göstərilir ki, Uğuz-Oğuz Tanrını qəbul etməyən atasına qarşı çıxmış və yer üzündə tək tanrıçılığı – Göy Tanrıya inamı yaymışdır. Əslində Uğuzun/Oğuzun digər bir adının Buğa/ Öküz/Okuz xan olması da bunu təsdiq edir. Oğuz dastanına görə də ilk Türk hökmdarlarından biri olan Buğuhan tək Tanrıçılıq dinini təsis etmişdi. F.Rəşi-dəddin də yazır ki, tanrıçılıq dinini Oğuz xan formalaşdırıb və türklər arasında yayıb. Oğuz xan dastanına görə, türklər həmişə tək Tanrıya ya da Göy Tanrıya inanmış, çoxallahlı olmamışlar. Şamanizm və Maniçilik kimi digər Uzaq Doğu kökənli dinlər Türklər arasında kiçik zümrələr xaricində heç bir zaman yayğınlıq qazanmamışdır. F.Ağasıoğlu yazır: “Özlərini təbiətin yavrusu sayan türklər, özəlliklə bozqır türkləri hər bir təbii varlığın yiyəsi olduğuna inanır, onlara öz qamları vasitəsilə münasibət bildirir, ancaq bütün varlığın yaradıcısı kimi bir Tanrıya (Tenqri) tapınırdılar. Sumerlərin də dinqir dediyi bu teonim həm Tanrını, həm də onun simvolu olan Göyü (səmanı) bildirirdi”. Emin əl-Razi, İbn Fadlan kimi müəlliflərə görə də, Türklər, o cümlədən xəzərlər bir Tanrıya tapınırdılar.
Çox güman ki, türklərdə Tanrı, Tanrıçılıq ideyası ya da fəlsəfəsi formalaşana qədər mifik-dini təfəkkürün bəlli inkişaf dövrlərindən keçmişdir. Hər halda Tanrı ideyasının müəyyən təkamül prosesinin məhsulu olması artıq çoxlarında şübhə doğurmur. Bu anlamda Tanrıçılıq fəlsəfəsi Türk dini-mifik təfəkkürünün yekun nəticəsidir. Nizami Cəfərov yazır: “Tanrıçılıq dünyagörüşünün müəyyənləşməsi ilə ona qədərki bütün etnik-ideoloji idrak formaları tanrıçılığa tabe olur, mifologiya bundan sonra məhz bu mükəmməl dünyagörüşünün (tanrıçılığın) «məntiqi» ilə yaşayır, onu tamamlayır və qədim türk cəmiyyətində kütləvi düşüncədən fərqli olaraq, «professional» düşüncə (yuxarı silkin, cəmiyyətin yüksək təbəqələrinin düşüncəsi) daha çox tanrıçılığa əsaslanır”. Onun fikrinə görə, Tanrı – göylər aləmi ilə bağlıdır, lakin Türkün yaşadığı torpağın da, cəmiyyətin də, qəbilənin də taleyini Tanrı müəyyənləşdirir: “Əgər Tanrı istəməsə, kimsə türk cəmiyyətinin hökmdarı (kağanı) ola bilməz. Ona görə də türklərdə hökmdar kultu mövcud olmuş, hətta tanrıçılığın tənəzzülündən sonra da yaşamışdır”.

Tanrıçılığın “şamanizm”lə eyniləşdirilməsi: yanlışlıqmı, həqiqətmi?

XIX-XX əsrlərdə Tanrıçılıqla bağlı dini-fəlsəfi inanclar Avropa və Rusiya elmində daha çox “şamanizm” ya da “qamlıq” kimi verilməyə çalışılmışdır. Özəlliklə, Avropa alimləri tərəfindən “şamanizm” adlandırılan, ancaq əski dönəmlərdə qamların fəlsəfi dünyagörüşünü əks etdirən biliklər Tanrıçılıqdan başqa bir şey deyildir. Başqa sözlə, “Qam” ya da “Şaman” Tanrıçılıq dinində “filosof” rolunu oynadığı üçün, bu dini Qamlıq ya da Şamanizm adlandırmaq yanlışdır. Birincisi, Tanrıçılığı təbliğ edən “şaman” deyil, Qam olmuşdur. Bu baxımdan indi “şamanizm” kimi qələmə verilən dini-mifoloji inanclar daha çox Qamların təbliğ etdiyi Tanrıçılıqla bağlıdır. Bir müddət Ziya Gökalp dini rəhbər anlamına gələn“toyon” sözünə əsaslanaraq qədim türklərin dinini “toyonizm” adlandırmışdır. O, “Türk mədəniyyəti tarixi” kitabında yazırdı: “Türk dininin ruhani başqanına “toyon” adı verilirdi kahin (falçı) və sehirbazlara “kam” deyilərdi. “Şaman” kəliməsi bu “kam” kəliməsindən doğmuşdur. Şamanizm əski türklərdə, kəhanətin (falçılığın) və ruhi tibbin (həkimlik) adıdır. Gərçi Şamanizm daha öncəki, “ana-üstün totemizm” dönəmində bir dindi. Toyonizmidən sonra isə “sehir-cadu” durumuna dönüşdü. Bu üzdən, sonraları şamanizm türklərin dini deyil, bir sehirbazlıq sistemi oldu. Avroplaılar, türklərin bütün dini sistemlərinə Şamanizm deməklə yanılmışlardır. Tarix, səhnəyə çıxdıqdan sonra əski Türk dininə toyonizm yaxud “num” deyilməsi lazımdır”.
Bu anlamda Hilmi Ziya Ülken də Gökalpa əsaslanaraq qeyd etmişdir ki, əski Türklər dini rəislərinə “toyon”, sehirbazlara “kam” dedikləri halda, avropalılar bu kəliməni “şaman” olaraq almışlardır: “Sehir, dinin ziddi qiymətlərə malikdir: Əski Türk dini sağı, şamanizm solu uğurlu sayırdı. Din sağdakı erkəyə, şamanizm soldakı qadına qiymət verirdi. Bundan dolayı “kam”lar ya həqiqətən qadınlardır; yaxud da qadın qiyafətinə girmiş və bütün hərəkətlərində onu təqlid edən erkəklərdi. Şaman bir növü ibtidai təbib və texnikdir: sinir xəstəliklərini müalicə edər; yağmur, həsəd, bərəkət üçün sehirli tədbirlər alır; sehirbazlıq və kahinlik yapardı. Kamlar, əllərində, rəqs və ayin əsnasında qamçılar bulundururdular. Kəlimə də göstərir ki, bu alət qamlara, yəni Şamanlara məxsusdur”.
Ancaq İbrahim Qəfəsoğlu, Əbdülqadir İnan, Cavad Heyətin fikirlərinə görə, toyonizm əslində buddizm oldğu üçün, əski Türk dini hesab oluna bilməz. Onlardan başqurd kökənli Əbdülqadir İnan hesab etmişdir ki, türklərin ən əski dini Toyonizm deyil, Şamanizm və Gök Tanrıçılıq olmuşdur. İnana görə, qədim türklərdə Tanrı, ya da Göy Tanrı həm maddi, həm də mənəvi anlamda anlaşılmışdır. O, yazırdı: “Manixeyist və budistlərə aid mətnlərdə “tanrı (tengri)” adı Gök Türk mətnlərindəki anlamıyla qullanmaqla bərabər maddi varlıq təsəvvür edilən “tengri (gök, səma)” ayırd edilməkdədir, maddi varlıq sayılan “tengri” ekseriya “kök-gök” kəliməsiylə ifadə edilməkdir (üzə on qat kök)”. O, daha sonra yazır ki, qədim Türkcədə tenqri kəliməsi göz görünən gök və “Allah” anlamlarını da ifadə etmişdir: “Şimdiki şamanistlər necə ki bir dağı, yaxud bir çayı, eyni zamanda bir ruhu hesab edirlərsə qədim türklərdə göyü (səmayı) elə, yəni maddi bir varlıq sandıqları gök ilə yüksək və böyük ruhu – Tanrıyı eyni şey hesab etmişlərdir”.
Bizcə, Tanrıçılıq dini-fəlsəfi təlimini Avropalılar əski Türk dünyagörüşünü dar anlamda “şamanizm” adlandırıb ona kölgə salmağa çalışsalar da, zamanla əski Türk fəlsəfəsinin daha geniş anlamda Tanrıçılıqla bağlı olması ortaya çıxmaqdadır. Məhz bütün Türk xalqlarının əski dünyagörüşünü özündə əks etdirməsi anlamında Azərbaycan Türk bilgələrindən tanınmış alim, türkoloq Cavad Heyət də birmənalı şəkildə iddia edir ki, türklər qədim dövrlərdə “şamanizm”ə, “totemizm”ə deyil, məhz təktanrıçı təlim olan Göy Tanrı dininə inanmışlar. Digər tərəfdən Tanrıçılıq fəlsəfəsini təbliğ edənlər Qamlar idilər ki, “əski türklərdə Kam və ya Qam ruhani mənasına gəlir, lakin şaman sözü hind-avropalı bir termindir”.
Ona görə də, Ümit Hassanın yazması ki, şamanlıq/qamlıq arxaik kökə dayanır, dünyanın inkişafı baxımından mədəniyyətin olmadığı tarix öncəsinə, yəni tarixi sivilizasiyanın doğuşundan çox-çox əvvəllərə – 20 və ya 25 min il öncəyə aiddir, burada ancaq Tanrıçılıq fəlsəfəsinin ilkin dövründən bəhs oluna bilər. Çünki bu müəllifə görə, qədim türklərin fəlsəfəsi əsasən Tanrıçılıqda öz əksini tapmışdır ki, “Tenqri” sözü də əvvəlcə göyü, sonra isə bəzi fonetik dəyişikliklər nəticəsində Tanrını ifadə etmişdir. Türklərdə, bir çox hallarda göyün Tanrı, yaxud səma, mavinin isə Yer mənasında işlədilməsinə rast gəlinir. Məhz bunları daha dərindən dərk edən Hikmət Tanyu da göstərmişdir ki, əski Türklərin dini-fəlsəfi təlimi olaraq “şamanizm” ya da “totemizm” deyil Tanrıçılıq olmuşdur. İndi “şamanizm” kimi qələmə verilən dini təlimi qədim dövrlərdə “şaman” deyil Kam//Qam təbliğ edirdi ki, onların adıyla bu dini-fəlsəfi təlimi Kamlıq adlandırmaq da doğru deyildir. B.Ögələ görə isə, bir çox qəbilələrin bəzi dini ayinləri bir yerdə həyata keçirdiyi üçün «dövlət dini» sayıla biləcək şamanizm daha artıq adamlar, ailələr, yaxud da ancaq bir qəbilə içində hökmü keçən bir din sistemi kimi də verilə bilər.
Türk mütəfəkkiri İbrahim Qəfəsoğlu isə daha çox Hikmət Tanyunun fikirlərinə qatılaraq hesab edir ki, qədim türklərin dini inancı Tanrıçılıqla “şamanlıq” arasında heyrət ediləcək dərəcədə yaxınlıq olsa da, bütün hallarda türklər təbiət qüvvələrinə, atalara və tək Tanrıya sitayiş ediblər. Başqa sözlə, qədim türklərdə bütlərə sitayiş olmadığına görə, onlar arasında “şamanizm” və “totemizmə” yer olmamışdır. İ.Qəfəsoğluna görə, əski türklərin qədim dini Göy Tanrı dini olmuş və ehtimala görə “şamanizm” türklər arasında moğollar tərəfindən yayılmışdır. Qəfəzoğlu yazırdı ki, Bozqır Türk topluluğunun əsl dini Göy Tanrı dini idi: “Əski çağlarda başqa heç bir qövm ilə iştirakı olmayan bu inanc sistemində tenqri (tanrı) ən yüksək varlıq olaraq etiqadın mərkəzində yer almışdı. Yaradıcı, tam iqtidar sahibi idi. Eyni zamanda səmavi mahiyyəti vardı, çox vaxt “göytanrı” deyə adlandırılırdı. Göytanrı inancının torpaqla ilgisi olmadığı üçün ovçu, çoban və heyvandar topluluqlara məxsus olduğu, bu etobarla mənşəyinin Asya bozqırlarına bağlanması gərəkdiyi ümumən araşdırmaçılar tərəfindən qəbul olunmuşdur.
Türk bilgələrindən Rəfik Özdək də İ.Qəfəsoğlunun bu mövqeyindən çıxış edərək yazırdı ki, qədim türklər heç vaxt nə totemçi, nə bütpərəst, nə də şamançı olmayıblar; şamanizm moğol inancı olmuş, türklər arasında geniş ya-yılmamış və daha çox sehr, cadu kimi başa düşülmüşdür.
Biz də, qədim Türklərin Tanrıçılıq fəlsəfəsini “şamanizm” adı altında verilməsini tamamilə yanlış hesab edirik. Çünki hazırda “şamanizm” kimi verilən dini-fəlsəfi görüşlərin çoxu Göy Tanrı fəlsəfəsinə aid olmuşdur. Sadəcə, avropalılar tərəfindən “şamanizm” adlandırılan qamlıq təlimi əski türklərin Göy Tanrıyla bağlı təsəvvürlərinin ilkin mərhələsidir. Milli bilgəmiz Əli bəy Hüseynzadənin təbrincə desək, türklərin qədim zamanlarda əsasən təbiətə, təbiət sirlərinə pərəstişdən ibarət bulunan “şamanizm”i bəzi qamların/ şamanların şarlatanlığı sayəsində sonralar bütpərəstlik dərəcəsinə düşmüş, ancaq bu bütpərəstlik, həmin dövrlərdə bir o qədər qaba olmayıb Misir, yaxud da Yunan qədim məzhəbləri kimi xurafat səviyyəsinə enməmişdir. Eyni zamanda Hüseynzadə türklərin ilkin inanclarında olan oda sitayişilərni “şaman”larla qamlarla bağlayıb, Arilərin gəlişindən sonra ortaya çıxan zərdüştilərin atəşpərəstliyə aid olmamasına diqqət çəkmişdir. O yazırdı: “Nura pərəstiş guya İyzədə (Hörmüzə – F.Ə.) pərəstiş demək olduğundan Zərdüşt məzhəbinin başçıları tərəfindən axırda qaba bir atəşpərəstliyə çevrildi. Atəşpərəstlik isə zatən yuxarıda qeyd olunan şaman (əslində Qamların Tanrıçılıq fəlsəfəsində – F.Ə.) məzhəbində də var idi. Bir çox adətimiz bu dövrlərdən qalmadır. Məsələn, axır çərşənbələrdə atəş yandırıb üzərindən atılmamız və sairə”. O qeyd edirdi ki, “şamanizm”dən sonra türklərin əsas dini-fəlsəfi təlimi Göy Tanrıçılıq olmuşdur. Başqa sözlə, bəzi “şaman”-ların/qamların yanlış əməlləri nəticəsində “şamanizm” bütpərəstliyə çevrilsə də, ancaq “şaman” bütpərəstliyi uzun sürməmiş və Tanrıçılıq dini yaranmışdır. O yazır: “Fəqət şu təəddüd ilahə ilə bərabər Türk Oğuzlarda vəhdaniyyəti-rəbbaniyyə fikrinə bir meyil bulunduğuna sahibüssəma mənasına gələn və ilahülilahə olması möhtəmil olan “tanrı”, yəni gög tanrı və yaxud sadə “gög” denilən allah dəlalət ediyor. Qədim türklərin ruha etiqadları var idi. Orxon abidəsinə görə ruh bir quş şəklində təsəvvür olunuyordu. Movtayı dəfn etmək adəti dəxi talibi-diqqətdir”.
Maraqlıdır ki, digər milli bilgəmiz Əhməd bəy Ağaoğlu da Türklərin ilkin dünyagörüşünün formalaşmasında “şamanizm”i görmüş, sonradan onu Tanrıçılıqla eyniləşdirmişdir. “Tanrı dağında” hekayə-məqaləsində Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, qədim türkləri Tanrıya doğru aparanlar Şamanlar Şamanı/Qamlar Qamı Qaraqumlu Göyçə həm də Tanrı qulu, Tanrı elçisi olmuşdur. Eyni zamanda Ə.Ağaoğlu bu hekayəsində göstərməyə çalışır ki, Şaman/Qam insanı Tanrı ilə qovuşduran bir məbud, Tanrıya aparan yolun bələdçisidir: «Özümü Tanrı dağının təpəsində, Şamanı öndə, özümü arxada yeriyən gördüm. Dağın təpəsi geniş və uzun bir meydandı. Minlərcə insanlar toplanmışdı. Diqqət etdim: şamanlar və şamanlara qoşulmuş mənim kimi Tanrı aşiqləri idi! Hər elin şamanları başda Şamanlar Şamanı olmaq üzrə ayrı bir səf təşkil edirdi. Odur, sarı rəngli tuğun altında Cunqariya şamanları, bax qırmızı rəngli tuğun yanında Qırğız şamanları, o biri tərəfdə göy rəngli Orxon şamanları, daha o biri yanda yaşıl rəngli Qaşqar şamanları, onların sol tərəfində Qobi şamanları, sağ tərəfdə pənbə rəngli Altay şamanları! Bu da bizim qara rəngli Qaraqum şamanları». Ə.Ağaoğlu “Üç mədəniyyət” əsərində isə türklərin ən qədim dinlərindən biri kimi Tanrıçılqla yanaşı, şamanizmi də göstərmişdir.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli isə turanlıların ya da iskitlərin bilgələrini, fəlsəfə-din bilicilərini birmənalı şəkildə qam adlandırmış, qamların nüfuzunun Türk-Turan xaqanından daha böyük olmasını yazmışdır. Məhəmməd Həsən Vəliyev isə yazırdı ki, “türklər hələ Turanda yaşayarkən onların ilk dini şaman dini olmuşdur. Təxminən 800 (183)-cü ildə onların bir hissəsi öz dinlərini dəyişmiş və xristianlığı – nestoryanlığı qəbul etmişdi”. Türkoloq, dilçi alim Bəkir Çobanzadə də şamanizmi türk-tatar və Çin xalqlarının ortaq abidəsi saymışdır. Onun fikrincə, bugünkü Azərbaycan aşıqları da öz mənşələrini şamanizm dövründəki qəbilə şairləri olan ozanlardan alıblar.
Sovet Azərbaycanı dövründə akademik Ziya Bünyadov yazırdı ki, ibtidai dini etiqadlar və ayinlər forması olan bu təlimin əsasını şər ruhlara geniş animistik (lat. anima – ruh) etiqadlar dairəsi və özlərini camaat qarşısında vəcdə gətirə bilən ayin xadimləri şamanlarla səciyyələnir. Onun fikrinə görə, şamanizm əsasən Sibirin aborigen xalqlarının (tuvalılar, buryatlar, yakutlar, mansilər, xakaslar, tofalar, xantılar, şorlar, nenlər və b.) dinidir. ASE-nin 10-cu cildində də şamanizm məsələsinə (şaman – evenkcə coşqun, ehtiraslı, keyləşmiş adam mənasını verir və şamanizmdə dini ayin icraçısıdır) toxunulmuş, bu dinlə bağlı həmin ensiklopediyada öz əksini tapmış mülahizələr, hətta çağdaş dövrdə işıq üzü görmüş «Fəlsəfə ensiklopedik lüğət»də (1997) də təkrarlanmışdır. Bu kitablara görə, şamanizm ibtiadi-icma quruluşunda bəzi xalqlarda yaranmış erkən dindir. Şamanizm «şamanın (kamın) ruhlarla ünsiyyətinə, inama əsaslanır. Ayrı-ayrı xalqlarda kamlanmaq formaları, ruhlar haqqında təsəvvürlər, şamanların (kamların) ixtisaslaşması dərəcəsi fərqli idi. Bəzi xalqlarda şamanizm qalıq halında sinifli cəmiyyətdə də qalırdı». Bu kitablarda daha sonra yazılır ki, Sibir xalqlarında (tuvalılar, evenklər, saxalar və b.) şamanizm mürəkkəb forma almışdı: «Sibir şamanlarının kamlanması dəf ilə, coşqun rəqslərlə, hipnoz, müxtəlif fokuslar və qabaqcadan xəbər vermək (peyğəmbərlik) ilə müşayiət olunurdu və guya ruhlar aləminə səyahətdən (bəzən «at», «maral» ilə; onları dəf əvəz edirdi), ruhlarla mübarizədən ibarət idi».
Fikrimizcə, burada maraqlı məqam birincisi, şamanizmin Sibir xalqları arasında geniş yayılması ilə bağlıdır ki, şübhəsiz, Sibir xalqları etnik mənşə baxımdan türksoyludurlar. İkincisi, şamanların “qabaqcadan xəbər vermək”, peyğəmbərlik qabiliyyətindən, eləcə də magiyasından bəhs olunur ki, bütün bunlar Midiyadakı “maqların təlimi” ilə tamamilə üst-üstə düşür. Deməli, şamanlar və maqlar, uyğun olaraq şamanizm və “maqların təlimi” eyni soykökdən və eyni dini dünyagörüşdən bəhrələnmişlər. Fikrimizcə, ASE və “Fəlsəfə ensiklopedik lüğət”də şamanizmin türklərlə, o cümlədən Azərbaycan xalqı ilə hər hansı bağlılığın olub-olmaması məsələsinə toxunulmaması, ən azı buna heç bir aydınlıq gətirilməməsi də doğru deyildir. Heç olmasa sonuncu kitabda göstərilə bilərdi ki, sonralar şamanizm hansı ərazidə, hansı millətlərlə və həmin millətlərin tapındığı hansı dinlərlə bir yerdə mövcud olmuş və həmin dini sistemlərə hansı şəkildə daxil olmuşdur. Bu, Azərbaycanda yaşayan və Azərbaycan fəlsəfəsini də bu kitabda əks etdirən həmin müəlliflərin borcu idi.
Çoxcildlik “Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi”nin 1-ci cildində isə şamanizm və Göy Tanrıya inam türk xalqlarının, o cümlədən türksoylu azərbaycanlıların qədim dinləri kimi verilir, ancaq həmin dinlər haqqında tam aydınlığı ilə bəhs olunmur. Belə ki, kitabın girişində filosof Zümrüd Quluzadə tərəfindən başqa dinlərlə yanaşı, Türk xalqlarına aid şamanizm və Göy Tanrıdan da bəhs olu-nacağı bildirilsə də, ancaq bu kitabda tam aydınlığı ilə konkret şamanizmin nə cür dini inanc olduğu, türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin doğurdanmı şamanizmə tapındığı, onunla tanrıçılığın hansı oxşar və fərqli cə-hətləri olduğu göstərilmir.
Dilçi alim, türkoloq Tofiq Hacıyev isə yunan müəlliflərinə istinad edərək qeyd edir ki, türksoylu iskitlərin dini əqidələri şamanlıq olub. Lalə Mövsümovanın fikrincə, qədim türk xalqlarının həyatında və məişətində şamanizm dini də mühüm yer tutmuşdur. Belə ki, onun izini «Kitabi-Dədə Qorqud»da da görmək olar. “Türk xalqlarında şaman Tanrı ilə insanlar, heyvanlar, təbiət arasında bir növ vasitəçi rolunu oynamışdır” – deyən, Vəli Həbiboğlu daha sonra yazır ki, Azərbaycan, bütövlükdə türk xalqlarının mifologiyasının öyrənilməsi baxımından şamanizmin köklərinin araşdırıl-masına ehtiyacı var. Onun qeydinə görə, şamanizmin mahiyyətinin təsdiqi göstərir ki, xüsusilə türk xalqlarında şamanizmin, totemizmin ayrı-ayrı ünsürləri bu gün də müxtəlif rituallarda özünün qoruyub saxlamışdır. Mahmud Allahmanlının fikrinə görə, şamanizm türk mədəniyyətində bütöv bir mədəniyyət sistemini, dünyagörüşü əhatə edir.
Bu baxımdan “türklər hələ Turanda yaşayarkən onların ilk dini şaman dini olmuşdur”, ya da türk soylu iskitlərin, yəni turanlıların dini əqidələri “şamanlıq” olub fikirləri, bizim üçün Turanlıların əski dövrlərdə Tanrıçılığa tapınması anlamındadır. Çünki dini-fəlsəfi təlimləri təbliğ edənləri indiki anlamda “şaman” ya da əski adıyla “qam” adlandırıb bu dini fəlsəfi təlimi də uyğun olaraq “şamanizm”, “qamlıq” adlandırmaq qətiyyən doğru deyildir. Əksinə, avropalılar tərəfindən “şaman” adlandırılan, əslində isə doğma adı qam olan bilgələrimizin düşüncələrinin əsasında Tanrı ideyası dayanmışdır. Qamlar məhz Tanrıya, Göy Tanrıya istinad edərək öz öncəgörmələrini, düşüncələrini ifadə etmişlər. Ona görə də, Avropa alimləri tərəfindən bilərəkdən ya bilməyərəkdən “şamanizm” kimi qələmə verilən, bizim bir çox alimlərimiz (Əhməd Ağaoğlu, Bəkir Çobanzadə, M.H.Vəliyev, Tofiq Hacıyev, Vəli Həbiboğlu, Mahmud Allahmanlı) tərəfindən də təkrarlanan bu fəlsəfənin əsasında Tanrı ya da Göy Tanrı ideyası dayanır.
Bizcə, Türklərin ən əski dini-fəlsəfi inancı olan Tanrıçılığın “şamanizm” adlandırılaraq Orta Asiya və Altayda göstərilməsi təsadüfi olmamışdır. Bununla da, Avropa alimləri bir tərəfdən qədim dövrlərdə Türklərin bütpərəst olmasına, digər tərəfdən isə Ön Asiyadan uzaq tutulmasına çalışmışlar. Ona görə də, V.Radlovun, L.Qumilyovun heç bir əsas olmadan türklərin qədim fəlsəfəsini “şamanizm” adı altında Altay və Orta Asiyayla məhdudlaşdıraraq “gənc”ləşdirmələrini, üstəlik monqollarla bir sıra qoymalarını tamamilə cəfəngiyyat hesab edirik. Digər tərəfdən də Avropa alimləri qamlığı mənfi anlamda sehirbazlıq, cadugərlik kimi də qiymətləndirməklə fəlsəfi yükünü azaltmağa çalışmışlar. Halbuki onların sehirbazlığı, cadugərliyi elmi fikrin inkişafına səbəb olmuşdur. Başqa sözlə, qamların/ “şaman”ların sehirbaz-lığıyla digər xalqların sehirbazlığı arasında xeyli dərəcədə fərqliliklər vardır. Türk filosofu Ülken doğru yazır ki: “Türklərdə sehir daima dinin yanında bir mövqe almış və bu iki təfəkkür birbiriylə mücadilə edəcək yerdə biləkis birbirini tamamlamışdır. Halbuki Sami qövmlərdə – eskeriya – dinlə sehir, “rahib” ilə “kahin” mücadilə etmişlər və bu növü millətlərdə dini inqilablar bundan doğmuşdur. İslamiyyətdən sonra əski Türk dini mütəkəllimlər və fiqihləri yetişdirdiyi kimi, əski Türk sehri də Xorasan ərənlərini, dərvişlərini, yəni Türk mistiklərini yetişdirmişdir. Həqiqətdir ki, İslamiyyətdən sonra da Türk təriqətləri daima çiftçilik, mədənçilik, çobanlıq, dəbbağlıq, empirik təbabət kimi texnik işlərini mühafizə etmişlər və adətən təriqəti ona mərbut dini bir vəzifə halına gətirmişdilər”.
Bununla da belə bir nəticəyə gəlirik ki, Tanrıçılıq fəlsəfəsinin “şamanizm”, qamlıq, adları altında verilməsi, üstəlik onun mənfi anlamda “sehirbazlığa” yozulması qəsdli xarakter daşımış, Göy Tanrı ideyasının əsil mahiyyətinin açılmasına əngəllər yaratmışdır. Bu anlamda çoxcildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin 1-ci cildində doğru yazılır ki, “şamanizm”lə Tanrıçılığa eyni statusdan baxmaq doğru deyildir. “Şamanizm” türk xalqlarının mənəvi həyatında böyük yer tutsa da, türk mentaliteti Tanrıçılıq üzərində qurulmuşdur: «Bu durumda şamanizm müstəqil dini-mifoloji sistem kimi formalaşa bilməzdi. Sadəcə olaraq, tanrıçılıq ideologiyası çərçivəsində toplumun praktik ehtiyaclarına cavab verməkdə, məişət səviyyəsində fərdi və gündəlik məsələləri həll etməkdə idi. Bu baxımdan şamanizmin tanrıçılıq sistemindəki yeri, təsəvvüfün (xüsusilə də xalq təsəvvüfünün) İslam dini içindəki statusu ilə eynidir».
Bizcə, türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin ilk dini olan qamlıq, əslində qamların təbliğ etdiyi Tanrıçılığın kökündə təbiətdən asılılıq durur ki, bu aslılıqa qarşı insanların apardığı mübarizə onun yaranmasında mühüm rol oynamışdır. Təbiətdən aslılığa qarşı mübarizə aparan Qamlar soyun-qəbilə-birləşməsinin fikir aləminin başçısı, ictimaiyyətin fikri və düşüncə dünyası idi. Tanrıçılıq dininin xadimi qam, yaxud da qamğan-qamxan olmuş, kağan termini də qam və qan sözlə-rinin birləşməsidir. Eyni zamanda qamın sinonimi ata, baba, qaqa, dədədir. Burada bir məsələyə də toxunaq ki, Türklərə aid “Qut” sözü də sonralar şamanizmə aid edilmişdir. Halbuki göydən Tanrının işıq vasitəsilə insanlar göndərdiyi uğurlu ruha inanan qədim türklər bu olayı qut adlandırmışlar. Başqa sözlə, Qutlu soydan birinin başçı seçilməsi ilə gerçəkləşən seçimi xalq etsə də, bu, toyda seçilən xaqanın tanrı qutu alması kimi dəyərləndirilmişdir. Eyni zamanda, “qut” sözünün ilahiliyi ilə bağlı Türk xalqları arasında onlarla (“ye, ürəyində qutun olsun”, “Bu ad bu igidə qutlu olsun” və s.) ifadələr vardır.
Hesab edirik ki, Tanrıçılığı təbliğ edənin Qam/Qamxan adlanması doğru olduğu halda, “şaman” sözü çox sonralar meydana çıxmış və Tanrıçılıqla ciddi bir bağlılığı yoxdur. Belə ki, “şaman” anlayışı Orta əsrlərdə Sibir Elində və digər ona yaxın bölgələrdəki xalqlarla türklərin dini inanclarının qarışmasının nəticəsidir. Bu nümunə kimi, qədim “şaman” inancları hesab olunan Altay rəvayətlərində ruslardan, moğollardan bəhs olunmasıdır. Altay əfsanələrinə görə, şaman Berqeselex qamlıq edərək onlardan vergi almaq istəyən ruslara deyir ki, Uluu Toyon (Ülgen) göydə yaşayır. Ruslar şamandan tələb edirlər ki, bunu sübut etsin. Şaman isə qamlıq edə-edə göyə uçaraq Uluu Toyonla görüşür və ruslardan-şüşəgözlülərdən, büzgözlülərdən ona şikayət edib yardım istəyir. Digər tərəfdən Tanrıçılığı təbliğ edən Qamlar Göy Tanrını birmənalı şəkildə gözə görünməz ilahi qüvvə hesab etdikləri halda, Altay əfsanlərinə görə, qışda göy donur və buzla örtülü olur, beləliklə şamanların əli göyə çatmır.
Bu anlamda qədim dövrdə yaşamış Qamların, yəni Türk bilgələrin Tanrıçılıq fəlsəfəsini çox sonralar meydana çıxan “şamanizm” anlayışı içində vermək doğru deyildir. Ancaq onu da başa düşürük ki, hazırda qədim türklərin Tanrıçılığı təbliğ edən Qamların fəaliyyətiylə indi Şamanizm adlanan inancları biri-birindən ayırmaq çox çətindir. Ən azı ona görə ki, Tanrıçılığı təbliğ edən Qamların dini işləriylə indiki “şamanlar”ın gördüyü işlər arasında ziddiyyətlərlə yanaşı, oxşarlıqlar da çoxdur. Məhz bundan yol alaraq hesab edirik ki, vaxtilə Qamların təbliğ etdiyi Tanrıçılıq dini-fəlsəfi təlimi ilə orta əsrlərdə Tanrıçılığın təsiri altında Sibir Elində və onun çevrəsində formalaşan Şamanizm arasındakı oxşarlıqları və fərqlilikləri doğru anlamaq lazmdırldir. Beləliklə, birmənalı şəkildə iddia edirik ki, Türklərin qədim dini-fəlsəfi təlimi “şamanizm” deyil, Tanrıçılıq olmuş, onu təbliğ edənlər isə qamlar, ozanlar, bilgələr olmuşlar. Bu həmin Qamlardır ki, Sumerlər, Aratta, Qut Eli, Subar Eli, Turan-Saka İmperiyaları, Manna, Midiya, Parfiya dövründə Tanrıçılığı təbliğ etməyə davam etmişlər.

Tanrıçılıqda totemizm və bütpərəstlik axtarışlarının puçluğu

Tanrıçılığı “şamanizm” adlandırmaq səhv olduğu kimi, onda totemizm axtarmaq da doğru bir şey deyildir. Əslində Türk xalqlarının onun ayrı-ayrı boylarının bəzi heyvanlara, ya da bitkilərə və dörd ünsürə (od, su, hava, torpaq) olan müyyən münasibətlərini totemizm adlandırıb, dhaa sonra da bunu bir din kimi dəyərləndirmək kökündən yanlışdır. Çox təəssüf ki, ancaq Türk boylarının bəzi canlı və cansız varlıqlara bu kimi münasibətlərini “totemizm” dini kmi qiymətləndirən Fuad Köprülü və başqa elm adamları da olmuşdur. Köprülü yazırdı: “Türklərdə din, təbiətiylə, sosial və siyasi təşkilatlarının mahiyətilə mütənasib bir şəkildə təcəlli edirdi. Onlar ayrı ayrı əşirətlər halında yaşadıqları zaman “Totemizm” dininə salik idilər. əsasən “Totemizm”, əşirətin kiçik, çox kiçik tək parçası demək olan “Səmiyyə: Clan” dinidir. “Totem” hər hansı bir əşirət parçasının özünün atası saydığı və ismini aldığı bitki və heyvanın məbud tanımasıyla bəlirlənmiş olur”. Körpülüyə görə, sonralar totemizm və “Yer-Sub” kimi dinlər türklərdə “Şamanizm”, daha sonra da “Gök Tanrı” dinləri kimi ortaya çıxmışdı.
Vaxtilə Bahəddin Ögəl çox doğru yazırdı ki, tək Tanrıya inanan bir etnosda totem axtarmaq bir az çətindir. Onun fikrincə, qədim türklər arasında totem ünsürləri olubsa belə, bu, qədim Hun inanc və əfsanələrinin qalıqları olmuşdur. Qədim çağlarda türklər Qurdu totem saymışdırsa belə, sonralar Qurd qutsal bir simvola çevrilmişdi. Hətta Göy-türklər bayraqlarında Boz Qurdun rəsmini yapmışlar. Qədim türklər arasında totemizmə nümunə kimi, Boz Qurda sitayiş edib onu özlərinə ata saymalarını, Oğuz boylarında totemizmin əlaməti kimi hər boyun bir quş simvoluna malik olmasını da göstərirlər. Doğrudan da, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında Türklərin bəzi heyvanlara və bitkilərə inamının izlərinə rast gəlmək olur. Məsələn, Basat anasının soyunu ağac, atasının soyunu isə aslanla bağlayır: “Anamın adını soruşsan, – Qaba ağacdır! Atamın adını soruşsan, – xaqan aslandır!”. Salur Qazan da Basat kimi kökünü Boz Qurdla, aslanla, quşla və s. ilə bağlamış, eyni zamanda “qurd üzü uğurludur” sözündən istifadə etmişdir.
«Fəlsəfə ensiklopedik lüğət»də totemizmlə bağlı yazılır: «Totemizm («ototeman» sözündən olub Şimali Amerika hindi tayfası olan ocibvelərin dilində – onun tayfası, qəbiləsi deməkdir) – ibtidai cəmiyyətin ən erkən din formalarından biri… Totemizmdə əsas cəhət insanların hər hansı bir qrupunun müəyyən heyvan, bitki, predmet və ya hadisə növü ilə ümumi mənşəli və qan qohumluğu olması haqqında etiqaddan ibarətdir. Totemizmin meydana gəlməsi primitiv, ibtidai təsərrüfatdan (ovçuluq, yığıcılıq) və cəmiyyətdə qan qo-humluğu əlaqələrindən başqa əlaqələri tanımamaqdan irəli gəlmişdir. Əcdad-heyvan, onun təsviri, yaxud simvolu, həmçinin insanlar, adamlar qrupu Totem adlandırılır. İnsanların qüdrətli hamisi olan Totem onları qida ilə təmin edir». Totemçilikdə ana hüququ əsas sayılır və mülkiyyət qəbilə üzvləri arasında bərabərdir. Totemizmdə hər qəbilənin bir totemi var, qəbilə fərdi totemin adı ilə adlanır, ruhların əbədliyinə inanmırlar və burada heyvanlardan başqa cansız əşyalara (daş, yağış suyu, ağac və s.) da sitayiş olunur və s.
Çoxcildlik «Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi» 1-ci cildində isə, totemizm ibtidai din forması kimi göstərilmiş və müxtəlif totemlərə inamın Azərbaycan xalqının əcdadları arasında da rast gəlindiyi bildirilmişdir. Solmaz Rzaquluzadə yazır ki, tarixin ən erkən mərhələlərində tayfanın, qəbilə icmasının hər hansı bir heyvan (bəzən bitki) növü ilə yaxın qohumluq əlaqəsinə, etiqada əsaslanan totemizm dünyanı qavramağın ən adi formalarından idi: «Hər hansı kollektiv və heyvan arasında obyektiv surətdə mövcud olan əlaqənin dərk edilməsi kollektiv üzvlərində onların mövcudluğunun, nəslin həyat qabiliyyətinin məhz həmin heyvan növü ilə bağlılığına inamın yaranmasına gətirib çıxarırdı. Beləliklə, totem olan heyvan sanki insan kollektivi və onunla bağlı olan heyvan növünün birliyini təcəssüm edir, onun simvolu kimi çıxış edirdi; heyvan növünü və həmin növə məxsus olan hər bir heyvanı ifadə edən söz-obraz eyni zamanda həm insan kollektivini, həm də onun hər bir üzvünü ifadə edirdi, bununla sanki müxtəlif fenomenlərin (insanın və heyvanın) eyniliyini, ümumi və ayrıcanın (insan kollektivinin və heyvanın) eyniliyini qəbul və təsdiq edirdi». Müəllifə görə, tarixi Azərbaycan bölgəsinin ən erkən mərhələlərində ayı, canavar, vəhşi at, çöl keçisi və s. heyvanların totem olmaları məlumdur; sonralar Urmiyayanı vilayətlərin, Kür-Araz arealının, Xəzəryanı torpaqların maddi mədəniyyət abi-dələrində rast gəlinən çoxsaylı rəsmlərdən ev heyvanlarının – öküzün, qoyunun, itin də totem olduqları məlum olur. Ancaq o, bu totemizmin Azərbaycan xalqının əcdaları dedikdə konkret hansı etnoslara – türkdilli, farsdilli və b. aid olmasını göstərməmişdir.
Zakir Məmmədova görə, «Kitabi-Dədə Qorqud»da müəyyən qədər totemlərə bağlılıq öz əksini tapmışdır. Qədim türklərdə totemizm əlamətlərinin olduğunu yazan A.Şükürov isə, buna örnək kimi qədim türk qəbilələri arasında müxtəlif canlılara – quşlara, heyvanlara sitayişi göstərir. Qədim türk, o cümlədən Azərbaycan türklərinin eposlarında – «Alpamış», «Oğuz Kağan» və b.-da da totemlərə sitayiş elementləri var. S.Əliyarlıya görə də, tarixi qaynaq olaraq araşdırılması yenicə başlayan Dədə Qorqud boylarında totemizm izləri var.
Hər halda qədim əfsanələrdə görürük ki, türklər mənşəyini dişi qurddan almış, bunun nəticəsi olaraq sonralar bayraqlarında qurd başının şəklini ifadə etmişlər. Ancaq bütün bunlar tək Tanrıçı türklərin totemçi olmasına anlamına gəlməz. Bu anlamda Tanrının yaratdığı bəzi heyvanlara, quşlara ya da bitkilərə olan inancları Türklərin Tanrıçılıq fəlsəfəsinə zidd olmamışdır. Başqa sözlə qədim türklər arasında müxtəlif canlılara sitayiş olsa da, lakin bu müqəddəs, ilahi məna daşımamış, daha çox Türklərin törəyişində, insanın çətinliklərdən qurtuluşunda onların rollarından bəhs olunmuşdur. Bu cür mifoloji-dini dünya-görüş insanların şüur altında indi də yaşamaqdadır.
Bəzi tədqiqatçılar (Y.Yusifov, S.Əliyarlı, Z.Bünyadov, N.Vəlixanlı, A.Əhədov, L.C.Mövsümova və b.) Türk xalqlarının, o cümlədən Azərbaycan türklərinin qədim dini inanclarından biri kimi bütpərəstliyi və çoxallahlılığı da göstərirlər. Daha doğrusu, həmin müəlliflər qədim türklərin inancı kimi göstərilən şamanizmi, totemizmi, tanrıçılığı – Göy Tanrıya inamı, türklərə məxsus olan odpərəstliyi («maqların təlimi»), o cümlədən türklərin konkret olaraq Ay, Günəş, Göy, Od, Ulduz və s. ünsürlərə sitayişini bütpərəstlik və çoxallahlılıq hesab edirlər. Halbuki başqa tədqiqatçılar (Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağa-oğlu, İ.Qəfəsoğlu, R.Özdək, C.Heyət, N.Cəfərov, H.Həsənov və b.) türklərin həmin ünsürlərə inamından söz açsalar da, bunu, bütpərəstlik və çoxallahlılıq kimi qəbul etmirlər.
ASE-nin 2-ci cildində bütpərəstliyə belə tərif verilmişdir: «Bütpərəstlik – təbiətin cisim və əşyalarını ilahiləşdirən, ibtidai dinlərin (animizm, fetişizm, totemizm, şamanizm və s.) zəminində yaranmış dini etiqad. Bütpərəstlik müxtəlif formalarda təzahür etmiş, müasir dinlərin əmələ gəlməsi ilə tədricən aradan çıxmışdır. Lakin onun ünsürləri həmin dinlərdə qalmışdır. Bəzi adamların pirlərə, müxtəlif əşyalara etiqadı bütpərəstliyin qalığıdır». Burada qeyd edilir ki, büt (yun. Eidolon, hərfən surət, bənzəyiş) dini sitayiş obyekti olan maddi cisimdir, allahı təcəssüm etdirir və onu əvəz edir. Bütpərəstliklə bağlı bu tərif demək olar ki, «Fəlsəfə ensi klopedik lüğət»də təkrar olunur. Eyni zamanda sonuncu kitabda politeizm-çoxallahlılıq məsələsinə də toxunulmuş-dur: «Politeizm ibtidai icma quruluşunun dağılması mərhələsində totemizmdən, fetişizmdən, animizmdən meydana gəlmişdir. Bərabərhüquqlu fetişlərə, ruhlara etiqadı konkret sima kəsb etmiş allahlara etiqad əvəz edir. Allahların iyerarxiyasında ictimai əmək bölgüsü, Yer üzərindəki ağalıq və tabelik münasibətləri öz inikasını tapmışdır». Burada daha sonra yazılır ki, quldarlıq quruluşunun daha da möhkəmləndirilməsi, monarxiyaların yaradılması əvvəlcə vahid etiqada, tək allah ayininə gətirib çıxarmışdır, həm də digər allahların mövcudluğu qəbul edilmişdir: «Sonra allahların panteonundan Yer üzərindəki padşahın surəti olan vahid, hər şeyə qadir allah seçilib ayrıldı; monoteizm bərqərar oldu».
Bütpərəstliyə və çoxallahlılığa verilmiş mövcud təriflərlə razılaşsaq, türklər şamanizmə, totemizmə, tanrıçılığa – Göy Tanrıya, o cümlədən, konkret səmanı-göyü Tanrı kimi qəbul etdiklərinə görə bütpərəst, bir neçə maddi ünsürə (Ay, Günəş, Səma, Od və b.) sitayiş etdikləri üçün isə politeistdirlər. Ancaq burada vacib bir məqam hökmən qeyd edilməlidir ki, birincisi qədim türklər səmanı-göyü maddi deyil, mənəvi mənada qəbul etmişlər və bu anlamda Göy Tanrı gözə görünməz, ilahi xarakter daşıyır. Lev Qumilyov yazır ki, Göy Tenqri maddi səma deyil, yəni adi, gözlə görünən göyə qarşı qoyulmuşdur. Onun fikrincə, çinlilər də “Göy ruhu” dedikdə, türklər kimi Göy Tenqrini nəzərdə tuturdular. İkincisi, türklərin «Göy Tanrı» anlayışı ilə, Ay, Günəş, od və b. göy və yer cisimlərinə olan münasibətini eyni tutmaq doğru deyildir. Çünki türklərdə kainatdakı bütün mənəvi və maddi varlıqların yaradıcısı Göy Tanrıdır və onlar Ona bərabər tutula bilməz. Bu baxımdan türklər nə Tanrının, nə də Tanrının yaratdıqlarının, yəni Ay, Günəş və b. ünsürlərin bütlərini-heykəllərini yapmayıblar. Sadəcə olaraq, türk xalqları arasında bu ünsürlər, xüsusilə göy cisimləri (Günəş, Ay və b.) zaman-zaman daha yüksək mövqe tutmuş, onlarla bağlı məbədlər (Ay məbədi və s.) tikilmişdir ki, bunu da yalnız həmin ünsürlərin Tanrıya daha yaxın olması və əbədiliyə ilə əlaqələndirmək olar. «Göy Tanrı»nın rəmzi kimi səma və səma cisimlərinə (Ay, Günəş, Ulduz və s.) sitayiş öz əksini qədim dövr, orta çağ və çağdaş türk dövlətlərinin bayraqlarında da tapmışdır. Oğuz Xaqanın bayrağı günəş idi: “Daha deniz, daha müren/Güneş bayrak, gök kurıkan”.
Bu baxımdan, xüsusilə bütpərəstliyə verilmiş tərifi doğru hesab etmirik. Fikrimizcə, məhz bütpərəstliyə və çoxallahlılığa bəlli baxışın nəticəsidir ki, bəzi tədqiqatçılar antik dövrdə və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda (Mannada, Midiyada, Atropatenada, Albaniyada və b.) Günəşə, Aya, Göyə, Oda və s. sitayiş edənləri bütpərəst və politeist kimi qələmə alırlar.
Sovet dövründə nəşr olunmuş 3 cildlik «Azərbaycan tarixi»nin 1-ci cildində də Manna və Albaniya əhalisinin əsasən, bütpərəst olduğu qeyd olunmuşdur. ASE-nin 6-cı cildində (1982) də yazılır ki, mannalılar təbiət qüvvələrinə sitayiş edir və allahlara qurban verirdilər: «Mannalılarda allahlar panteonu mövcud olmuşdur. Etiqadlarında həyat şəcərəsinə sitayiş də mühüm yer tuturdu».
Müstəqillik dövründə S.Əliyarlının redaktoru olduğu «Azərbaycan tarixi» kitabında (1996) isə yazılır ki, Mannada bütpərəstlik, çoxallahlılıq geniş yaylmışdı. Hətta Manna şəhərlərində allahların heykəlləri saxlanılan məbədlər var imiş. Mannalıların mifoloji dünyagörüşü özünəməxsusluğu ilə yanaşı, qonşu ölkələrin xalqlarının (assurlar, hürrilər, kassilər və b.) əsatirlərindən, ümumilikdə Qədim Şərq mifoloji qaynaqlarından («Həyat ağacı» ideyası, qartal başlı aslan, qanadlı öküz və b.) da bəhrələnmişdi. Eyni fikirlər Y.Yusifov və Z.Bünyadovun redaktoru olduğu «Azərbaycan tarixi» kitabında da öz əksini tapmışdır. Burada yazılır ki, Qədim Yunanıstanda, İranda, Azərbaycanda, o cümlədən, qədim türk etnoslarında da Səmaya, Günəşə və Oda sitayiş edirdilər.
Maraqlıdır ki, 7 cildlik «Azərbaycan tarixi»nin 2-ci cildində (Z.Bünyadov və N.Vəlixanlı) albanlar və türklər də bütpərəstlər kimi qələmə alınmışdır. Kitabda ərəblərin Azərbaycanda yalnız bütpərəstlərə (albanlar və türklər) qarşı zor işlətdikləri və zorla, qılınc gücünə müsəlmanlaşdıqları qeyd olunur . Ümumiyyətlə, bu kitaba görə, islamaqədərki dövrdə azərbaycanlıların ulu babaları əsasən, üç dinə sitayiş edirmişlər (bütpərəstlik, atəşpərəstlik və xristianlığa) ki, onlar əvvəlki etiqadlarından xoşluqla, birdəfəlik üz döndərməmişlər. Əvvəlcə, ərəblər bütpərəstliyin və çoxallahlılığın bütün formalarına, sonralar isə atəşpərəstliyə qarşı müharibə elan etmişlər. Lakin kitabda bütpərəstlik və politeizmin fərqli və oxşar cəhətlərindən bəhs olunmur.
A.Əhədov da yazır ki, bəşər tarixinin eramızdan əvvəlki dövrlərində indiki qədim Azərbaycan ərazisində yaşayan tayfalar arasında öz təcəssümünü daş heykəllərdə tapmış əcdadlara sitayiş etmək ayini geniş yayılmışdı: «Burada bütpərəstliyin müxtəlif formaları (animizm, totemizm, fetişizm və b.) da mövcud olmuşdur. Qədim yunan tarixçisi Strabonun xəbər verdiyinə görə bu torpaqda yaşayan alban tayfaları Heliyə (Günəşə), Zevsə (Göylərə) və xüsusilə də Selenə (Aya) sitayiş edir, o allahların şərəfinə inşa olunmuş məbədlərdə ibadət edərmişlər». Maraqlıdır ki, bütpərəstliyin formaları kimi dəyərləndirdiyi dini inancları A.Əhədov yerli tayfaların dini kimi qeyd edir.
Z.Quluzadə «Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi»nin 1-ci cildində türklərin, o cümlədən türksoylu azərbaycanlıların qədim dinləri olan şamanizm və tanrıçılıqdan müəyyən qədər bəhs etsə də, bu dinlərin bütpərəstliyə, çoxallahlılığa aid olub-olmamasına toxunmamışdır. Sadəcə olaraq, Z.Quluzadə yazır ki, qədim Azərbaycan ərazisində yaşamış müxtəlif dilli tayfalar şamanizmə, Göy-Tanrıya (türkdillilər), zərdüştiliyə, atəşpərəstliyə (farsdillilər), bütpərəstliyə (hunlar, albanlar), eləcə də xristianlığa (albanlar) inanmışlar. Eyni zamanda o, Azərbaycan ərazisində (Albaniyada-Aranda) xristianlığın yayılmasıyla bağlı, ona zidd olan zərdüştilik və bütlərə sitayişdən söz açmış və hunları Azərbaycanın bütpərəst türk əhalisi kimi vermişdir: «Əlamətdar haldır ki, Aluankda xristianlıq böyük çətinliklə yayılırdı. 1-ci kitabın (söhbət M.Kalankatlının «Alban tarixi»ndən gedir – F.Ə.) XXX fəslində göstərilir ki, Aluankda hun çarı xristianlığı qəbul etmiş hunları – Azərbaycanın türk əhalisini öz inanclarından – bütpərəstlikdən imtina etdiklərinə görə edam cəza-sına məhkum etmişdi». O, erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda xristianlığa inanmayan bütpərəst albanlarla, bütpərəst hunların (türklərin) olmasını da göstərmişdir. «Qədim dövrdən XX əsrin 20-ci ilinədək Azərbaycan fəlsəfəsi» oçerk-məqaləsində Z.Quluzadə yazır ki, «folklor və Orta əsr yazılı abidələri həmin dövrdə (VIII-X əsrlər nəzərdə tutulur – F.Ə.) Azərbaycanda türkdilli etnosun bütpərəstliklə yanaşı, şamanlığa və vahid Göy Tanrıya inamı haqqında məlumat verirlər».
Z.Məmmədov isə yazır ki, türkdilli Azərbaycan xalqının etnik tərkibində iştirak edən oğuzlar və başqa türk tayfalar Günəşə, Aya, işığa, suya, bitkilərə, quşlara və başqa heyvanlara pərəstiş etməklə yanaşı, onlar ilə öz yaranışlarında, soylarında yaxınlıq olduğuna da inanırdılar. Y.Rüstəmovun fikrincə isə, qədim Azərbaycanda ən geniş yayılmış din olan bütpərəstlik müxtəlif heyvanları, göy cisimlərini və başqa əşyaları ilahiləşdirib ona sitayiş etmək olmuşdur: «Bu din və xalq təfəkkürünün yaratdığı miflər azərbaycanlıların dünyagörüşünün əsasını təşkil etmişdir. Kainatın yaranması, insanın həyatı, onun dünyada yeri haqqında təsəvvürlər ibtidai dinlər və miflər çərçivəsindən kənara çıxmırdı». A.Şükürova görə, qədim dövrdə Azərbaycan ərazisində yaşayan əhali arasında politeizmin hökm sürməsi tarixçilər tərəfindən ətraflı şəkildə şərh olunmuşdur. Onun fikrincə, Azərbaycan xalqının dünyagörüşündə təbiət qüvvələrinin şişirdilməsi, fetişizm, totemizm, sehrbazlıq və s. uzun müddət hökm sürmüşdür. Maqsud Fərhadoğlu qədim azərbaycanlıların-Oğuz türklərinin dünyagörüşündə 4 ünsür haqqında (od, su, hava və torpaq) ideyaların geniş yer tutduğunu söyləsə də, bunu bütpərəstlik və çoxallahlılıq kimi dəyərləndirməmişdir. O, bunu daha çox Azərbaycan xalqının həmin ünsürlərlə bağlı təsəvvürləri və həmin təsəvvürlərdən irəli gələn, meydana çıxan mərasimləri, ənənələri və s. kimi səciyyələndirmişdir. L.Mövsümova isə albanların Aya və Günəşə, ümumiyyətlə qədim türklərin şamanizm və tanrıçlığa sitayişini birmənalı şəkildə, bütpərəstlik dini adı altında vermişdi.
«Alban-Aran tarixi»nin müəllifi Moisey Kalankatlı da bütpərəstliyi, yaxud da çoxallahlılığı albanların qədim inancı kimi göstərmişdir. M.Kalankatlı qeyd edir ki, xristianlığaqədərki dövrdə və eləcə də sonralar xristianlıqla yanaşı Albaniya əhalisinin əsas dinlərindən biri bütpərəstlik olmuşdur. IV əsrdə arşakilərin qohumu olan Məskutlar çarlığının, sonralar isə bütün albanların-Albaniyanın çarı Sanesan (Sanatürk) da bütpərəstliyə inanırmış. Kalankatlıya görə, keşiş Qriqoris əvvəlcə Sanatürkü və ona tabe olan əhalini inandırıb xristianlığa yönəltsə də, sonra məskutlar Qriqorisi öldürərək yenidən bütlərə tapınmağa başladılar. O yazır ki, «Albaniya katolikosu Qriqorisin şəhid olmasından sonra şərq ölkəsinin barbar xalqları yenə də bütpərəstliyə qərq oldular. Onlar bütxanalarında sitayiş etdikdən sonra xaçpərəstləri təqib etməyə başladılar». Ümumiyyətlə, M.Kalankatukluya görə, bütpərəst hunlar, xəzərlər və başqa türk tayfaları da massagetlər-məskutlar kimi Günəş, Ay, Tanrıxan allahlarına inanır, at qurban verir, «oda və suya qurbanlar gətirir, naməlum yollar ilahəsinə, aya və onların gözlərinə təəccüblü görünən bütün məxluqa sitayiş edirdilər». Əski Albanlar, Məskutlar/Masagetlər kimi Xəzərlər də Günəşə tapınır, and içəndə Günəşə and içirdilər. Bahəddin Ögəl də yazır ki, Günəşə tapınma və ya Günəş kultu massagetlərin yeganə din və inancları idi.
Böyük Türk aydınımız Nizami Gəncəvi “İskəndərnamə” poemasında təsadüfi olaraq demirdi ki, İranlıların rəmzi ay olub Keyxosrov nəslindən-dirlərsə, Turanlıların da simvolu Günəş olub Alp Ər Tonqanın övladlarıdırlar. Bu onu göstərir ki, ilk dövrlərdə türklər Tanrıya yaxın ən ali varlıqlardan biri kimi Günəşi görüb, ona sitayiş ediblər. Ancaq xalqın inancında Göy Tanrıya inanc hər şeydən üstün olmuşdur. Bu anlamda türklər səmanı Tanrı adlandırıb onu müqəddəs sayırdılar.
Ağayar Şükürov yazır ki, qədim Türk mifologiyasının “allahlar” panteonunda birinci, mərkəzi yeri Tanrı tutur: “Tenqri, yaxud çox vaxt deyildiyi kimi, Göy Tanrı qədim türklərin “əsil dini gerçək inam bəslədikləri”dir. Bu, bütün qədim türklərin ana kultu idi. Qədim türklər üçün Günəş, Ay və Ulduzlar Tanrı deyil, sadəcə çox əziz varlıqlar idilər. Tanrı isə kainata hakim olan bütün göy üzü idi”. Qədim türklərin allahlar panteonunda isə baş Allah Göy Tanrı hesab olunmuşdur. A.Şükürova görə “Göy Tanrı” ideyasına da aşağıdakılar aid idi: 1) göyə işarə; 2) yaradıcı funksiya; 3) hamilik funksiyası; 4) insan taleyini müəyyənləşdirən funksiya; 5) cəzalandırıcı funksiya; 6) kişi başlanğıcı ilə əlaqə funksiyası.
Beləliklə, Azərbaycanın qədim dövlətləri olan Manna, Midiya və Atropate-nada yaşamış türklərin əski dini inancı Göy Tanrı inancında ibarət idi. Lalə Mövsümovanın fikrincə, türklər «insan göy», «insan-günəş»ə – Tanrıya sitayiş ediblər: «Türklər göyü 9 təbəqəyə bölür. Göyün hər qatı işıq və qaranlığın, xeyir və şərin dixotomiyasını əks etdirir. Bu isə o deməkdir ki, Allah həm xeyirxah, həm sərtdir, qoruyan və cəzalandırandır. O hər şeyi görür. Bundan sonra insanın taleyi öz əlindədir. Allah insana, onun hərəkət və fikirlərinə görə davranır. Bu dinin müdrikliyi də elə bundadır. Bu din insanı hərəkətə, qəhrəmanlığa çağıraraq ucaldır». Deməli, qədim türklərdə, türk soylu xalqlarda monoteizm-təkallahlılıq ideyası güclü olmuş, həyatın, kainatın yaradılışı anlayışının özü də Tanrı ilə əlaqələndirmişlər.
Bu mülahizələri ümimiləşdirərək hesab edirik ki, türklər heç vaxt totemist, bütpərəst və politeist olmayıblar. Özəlliklə, bütpərəstlik və çoxallahlılıq daha çox başqa xalqların inancı olub, müəyyən qədər türklər içərisində yayılmışdır. Sadəcə, bu gün dini-mifoloji təlimlərlə bağlı (bütpərəstlik, politeizm, şamanizm, totemizm və b.) dəqiq fəlsəfi kateqorial təriflərin olmaması fərqli mülahizələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Buna görə də, həmin dinlərə verilmiş təriflər çox vaxt bir-birinə yaxın (məsələn, bütpərəstlik və çoxallahlılıq kimi), yaxud da eyni dini inanclarla bağlı (“şamanizm”/qamlıq, “totemizm” və b.) fərqli mülahizələr öz əksini tapmışdır.

Tanrıçılığın əsas fəlsəfi mahiyyəti: Göy Tanrı!

Türk bilgələrinə görə, qədim türklərdə üç cür inanc sistemi olmuşdur: 1. Təbiət qüvvələrinə (dağ, qaya, su, dəniz, orman və s.) inam; 2. Atalar (ataya, böyüyə olan hörmət) kultu; 3. Göy-Tanrıya inam. R.Özdək qeyd edir ki, türklərin əsil dini gerçək inam bəslədikləri «Göy Tanrı» dünyəvidir; şəfəqi söndürən, bitkiyə həyat verən, insanlara can bəxş edən, istədiyi zaman da geri alan, cəzalandıran, bağışlayan odur. Tanrı hər şeyi görür, bilir, onun iradəsinə qarşı çıxmaq olmaz: «Göy üzü bütöv və tam olduğu, tək və mükəmməl olduğu üçün inandıqları tanrıya da «Göy Tanrı» deyən əski türklər, əlbəttə, onu bəlli olanlar içində təcəssüm etdirməz, büt kimi kiçiltməz, bütün göy üzünü sığdıracaqları tapınağı düşünməzdilər». Türk dünyasının böyük ziyalısı Ziya Gökalp hələ XX əsrin əvvəllərində qeyd edirdi ki, elin təcəssümü olan Göy Tanrı sülh Tanrısıdır. Orxon kitabələrində Türk kağanı deyir: “Türk Oğuz bəyləri! Bodun! İşitin. Özə Tanrı batmayınca, Asra yer dəlinməyincə, Türk budunu ölkəni, törəni kim pozdu. Hakim Türk budunu idin. Bilgili və görgülü olduğu üçün sizi düzəltmiş olan Bilgə kağanınız gəlmiş, getmiş”.
Qədim dövrdə türklər arasında Göy Tanrıçılıq fəlsəfəsini təbliğ edən Qamlara hər bir Türk soyunda həm ata, həm də Xan kimi baxılmışdır. Çünki Qamlar təbiət qüvvələrindən və Ata kultundan çox Göy Tanrıya üstünlük vermişlər. Bu xüsusiyyətinə görə də Qamlar ilk dövrlərdə Türklər arasında həm müdrik, həm də dövlət rəhbəri idilər. M.Seyidov yazır: «Bu tarixi toplumsal, dini durum, yəni qamın başçı olması soy, qəbilə ağsaqqalının ağalığına gərək idi. Axı, ilk ağsaqqal dini və dünyəvi rəhbər idi. Doğrudur, ilkin çağlar açıq-açığına gözə çarpan inzibati fərqlənmələr olmasa da, onun izləri özünü göstərirdi və bu izlər getdikcə dərinləşir, cəmiyyətdə də özünü möhkəmləndiridi». Ancaq sonralar, zaman-zaman Qamlar daha çox xaqanın, o cümlədən dövlətin yolgöstərəni funksiyasını yerinə yetirirlər. Məsələn, Fəzlullah Rəşidəddinin «Oğuznamə»sində Qam ifadəsi işlədilməsə də Yuşi Xoca və onun oğlu Qara Sülük (Uluq Turuq) əslində yol göstərən və gələcəyi görən Qamlar idi. Qara Sülük Oğuz xaqanın məsləhətçisi, qəbiləbirləşməsinin başçısı kimi ən çətin anlarda çıxış yolu tapırmış. Bu baxımdan Elin bilicisi olan qamlar daha çox Türk xaqanlarının məsləhətçisidir; müdrik, ideya və düşüncə başçısı kimi dövlətin gələcək taleyini izah edən və yol göstərəndir. Bir sözlə, ictimai həyata, əxlaq normalarına göz qoyan, soyunun düşünən beyini olan Qamlar əsasən Dədə Qorqud kimi gələcəkdən xəbər verirmişlər. Qama bu cür keyfiyyətlər isə Göy Tanrıdan gəlir, göyqurşağı kimi bədənlərinə daxil olurmuş. M.Seyidovun fikrincə, göyqurşağı isə Günəş şüası idi ki, Qama müqəddəs güc verirmiş. Bu məsələdə Ülgen (Göy Tanrı) və Erlik (Yer Tanrı) adlı tanrılar da mühüm rol oynayırmış.
Deməli, Qamlar arasında suya, yerə (torpağa), oda, daşa, ağaca və başqa maddi ünsürlərə xüsusi inanclar olmuşdur ki, bu cür hallara türk, o cümlədən Azərbaycan türk dastanlarında da rast gəlmək olur. Bütün türksoylu xalqların (türkmən, uyğur, oğuz, qazax, tuvin, xaqas, buryat, kalmık və b.) mifologiyasına görə, Ülgen yerüstü işıqlı dünyanı, Erlik isə yeraltı qaranlıq dünyanın idarə edir. Adətən, Yer qadın Göy isə kişi başlanğıcdır; Göy yağış yağdırmaqla Yeri mayalandırır və ondan müxtəlif varlıqlar, o cümlədən insan törəyir. Ancaq sonralar Erlik yamanlığın, Ülgen isə yaxşılığın simvolu olur, hətta qara Qam Erlik, ağ Qam isə Ülgenlə bağlıdır. Deməli, başlanğıcda xeyir və şər olmamış, bu ziddiyyət, əkslik sonralar meydana çıxmışdır. Azərbaycan türklərinin ən qədim miflərindən də görürük ki, başlanğıcda, əzəldə heç nə yox imiş. Tanrı əvvəlcə bitkiləri, heyvanları və ən sonda isə insanları yaratmışdır. İnsanlar yarandıqdan sonra aralarında paxıllıq, pislik əmələ gəlmiş, bununla da Göy Yerdən aralanmışdır.
Beləliklə, Tanrıçılığı türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin mükəmməl dini-fəlsəfi təlimi sayan M.Seyidova görə, qədim türklərin su, od, ağac, torpaq, yer, günəş, müxtəlif rənglər (ağ, göy, qara, qırmızı, sarı) haqqında özünəməxsus inancları olmuşdur. Bütün bunları, çoxillik tədqiqatlarının nəticəsi olaraq aşkar edən M.Seyidov hesab edir ki, qədim türklər arasında «Göy Tanrı»ya inam təsadüfən yaranmamışdır: «Türkdilli xalqlarda Göy Tanrı sayılırmış. Hər şey onun iradəsinə tabe imiş. Buna görə də tanrı–Göy sonralar tanrı–allah anlamını da almışdır. Bəllidir ki, tanrı ilkin göy–səma demək imiş. Göyün–tanrının baş tanrı sayılması əsas vermişdir ki, onun rəngi də müqəddəs sayılsın».
Alimin fikrincə, azərbaycanlıların ulu babaları da “Göy” anlayışına xüsusi önəm vermişdir: “Azərbaycanlıların ulu babalarında belə bir inam varmış ki, Göy Günəşin vasitəsilə Yeri qızdırır, yağış vasitəsilə onu mayalayır, dölləndirir. Günəş şüası və yağış vasitəsilə Yerlə əlaqə saxlayan Göy həyat nemətlərinin yaradıcısıdır. Göy, torpağı nemət verməyə, məhsul verməyə hazır vəziyyətə gətirir. Belə bir inama, etiqada görədir ki, bu və başqa təbiət hadisəsini, şeyi, heyvanı, kosmik cismi müqəddəsləşdirmək üçün onu Göylə – tanrı və onun rəngi ilə bağlayırlar”. M.Seyidov yazır ki, qədim türklərdə “Göy-Tanrı” ideyası o qədər güclü olmuşdur ki, onlar xaqanı göy kimi göydə doğulmuş təsəvvür etmişlər. Hətta hunlar öz ulu, əcdad babaları Metenin oğlunu «tanrının oğlu», onu “Yer və Göy”dən doğulmuş, Günəşlə, Ay tərəfindən məmur edilmiş saymışlar. Deməli, əski türklərə görə xaqanı Göy Tanrı təyin edirdi, yaxud da xaqan Göy Tanrının yer üzərində elçisi idi. Əski türklərin inamında “Göy” həm də yüksəklik, genişlik, ucalıq mənasını daşımış, öz əksini ailə və dövlət qurluşunda da tapmışdır.
Əski Turan-Türk uluslarından hesab olunan, m.ö. 4-3 minillərdə İkiçayrasında mövcud olmuş Sumer xalqının da eyni fəlsəfəni izlədiyini görürük. Belə ki, Sumerlərdə də erkək və dişi iki yaradıcı qüvvət olmaq etibariylə kainatın əsası hesab edildikləri üçün cinsiyyət bayramları ilkbahar və sonbahar mərasimləri onların adına təsbit edilirdi. Onların ittihadını təmsil edən Alaimüssəma idi. Türklərdə Göy Tanrı və Asra Yer erkək və dişi yaradıcı qüvvətləri təmsil etdikləri kimi, Orhon abidələrində Göy körpüsü-Göy qurşağı, yəni Alaimüssəma da onların ittihadıdır. Yenə qədim Türklərin etiqadına görə, bütün cinsiyyət və bərəkət ayinləri Göy Tanrıya aid olduğu üçün, Göy körpüsünün (Göy qurşağının) altından keçən qız oğlan və ya əksinə oğlan qız olur. Türk fəlsəfəsinin ana mahiyyətini təşkil edən bu dünyagörüşün Sumer sivilizasiyasında da özünü göstərməsi təsadüfi ola bilməzdi. Bu anlamda Sumerlərdə və digər Turani qövmlərdə görünən Göy Tanrı dininin, yəni Tanrıçılığın (Göy Tanrı və Asra-Yağız Yer ikiliyi) digər dinlərdən daha əski olması şübhəsizdir. Özəlliklə, 12 heyvanlı Türk-Turan təqviminin digər xalqlara Turan irqindən Sumerlərə, onlardan da digər xalqlara (çinlilərə, iranlılara vəb.) keçməsi get-gedə daha çox qəbul olunur.
Deməli, bu ikili mübarizə, onun yaranışı, inkişafı və sonuyla bağlı müxtəlif uluslarda müxtəlif baxışlar olsa da, ən qədim fəlsəfi fikir Turan-Türk hikmətidir. Bu baxımdan Türk aydını Hilmi Ziya Ülken haqlı olaraq yazır ki, ilk dəfə türklər aləmi bir-birinin ziddi olan, fəqət bir-birini tamamlayan iki prinsip ilə izah edirdilər: “Bunlar da “Göy Tanrı” və “Asra Yer” idi. Həqiqətdə hər şey bir fəza (xaos) halından ibarət ikən sonradan vuzuh qazandıqca göy yerdən, aydınlıq qaranlıqdan, erkək cövhər dişi cövhərdən ayrılmış və bir-birinə tamamıyla zidd olan bu qüvvətlərin təkrar birləşməsindən kişi, yəni ilk insan vücud bulmuşdur”. Orhon kitabəsində də yazılır: “Öze Gök Tengri, asra Yagız yer kılındıkta, ekin ara kişioğlu kılınmış”.
Vəli Həbiboğlu da Azərbaycan türklərinin qədim inanclarında Tanrıçılığın xüsusi yer tutduğunu qeyd edərək yazır ki, qədim türklərin, o cümlədən Azərbaycan türklərinin mifoloji dünyagörüşündə Yer və Göyün ayrılması Tanrıyla bağlıdır. Hazırda da bu cür mifik inanclara inananlar tapılır: «Bu da onu göstərir ki, qədim türkdilli xalqlar arasında təkallahlılıq inamı çox güclü olmuşdur. Məhz buna görə də türk xalqlarının bir çoxunda həyatın, kainatın yaradılışı anlayışının özü Tanrı, Allahla əlaqələndirilir». Deməli, türklərin islamaqədərki dünyagörüşü təbiətlə (su, yer, göy, ağac, Boz qurd) və tanrıya keçid kimi Tenqri xanla, sonra bir olan Allah və Allaha aşiq insan obrazı ilə bağlıdır: «İslamaqədərki inanc və görüşlər daha çox tarixin hələ yazısız, kitabsız sivilizasiya mərhələsinə təsadüf edir və təbiidir ki, ən qabarıq əksini etnoqrafik qaynaqlarda, mifologiyada, bir də folklorda tapır». Bir sözlə, qədim türklərin dünyagörüşünə görə yuxarıda mavi göy, aşağıda boz yer, onların arasında isə insan oğlu-Türk yaradılmışdır.
Ülkenin fikrincə də, əslində bir olan iki zidd prinsipin Göy və Yerin sonradan təkrar birləşməsi Türk kosmoqoniyasının monist bir dünyagörüşünə çatdığını göstərir. Bu o deməkdir ki, Göy Tanrı yaradıcıdırsa, Asra yağız yer isə Göy Tanrının yaratdıqlarını məhv edəndir. Göy Tanrı xaqanı, Yer xatunu təmsil edər. Ancaq Asra yer Göy Tanrının bir parçasıdır. Ülken yazır: “Göylə yer arasındakı ayrılıq ancaq vəziyyət və hal etibarilədir. Fəqət ailənin ahəngi, cəmiyyətin nizamı kimi, göklə yerin də əzəli bir uyuşması, uzlaşması vardır”. Türk düşüncəsində atam Göy, anam Yerdir. Göy Tanrının timaslı Göydə Ay ata, Ay dədədir, Yağız yerin timsalı isə Günəş anadır. Hacı Bektaşinin fəlsəfəsində də bu düşüncə əsas xətdir. Ülken yazır: “Əsasını monizmdən alan bu ahəngçi ikilik Türklərin kollektiv fəlsəfəsidir”.
Türk-Turan fəlsəfəsi ikili mahiyyət etibariylə vəhdətçi, ahəngçi və monistdir. Məsələn, Yakutlarda Göy Tanrı Tenger, yer Tanrısı Yireydir. Göydə 9 ağa oza. Aşağıda 8 ağa oza oza vardır gök təbəqələri 17, yer təbəqələri 12, ya da 5-dir. Gök məbudlarının ən qüdrətlisi Art Toyon Ağadır. Türklər arasında Göy Tanrı və Yağız yer arasında orta dünya var. Burası kişinin yaradıldığı və insanların yaşadıqları aləmdir. Orada Yer-Sular hakimdir.
Türk fəlsəfəsində Tanrının insanı yox yerdən yaratması deyil, daima onunla birlikdə var olması ideyası var. Yəni həmişə Tanrıyla (görən) birlikdə su (görülən) da var olub. Tanrı sonra əvvəlcədən şəkli olan İnsanı su vasitəsilə var etdi. Deməli, Tanrı insanı yoxdan var etməmişdir. Əslində əvvəlcədən var olana şəkil vermişdi. Amma Xristianlıq (kreationizm) və İslam (xilqətçilik) dinlərinə görə Allah insanı yox yerdən var etmişdir. Altay türklərinin mifolo-giyasında insanın və dünyanın yaranışı belə izah olunur: “Bir zamanlar yalnız Tanrı Qara xan və su vardı. Qara xandan başqa görən, sudan başqa görünən yox idi. Ağ Ana göründü. O, Qara xana “yarat” deyib yenidən suya saldı. Bunu eşidən Qara xan bir kişi yaratdı. Qara xanla kişi intəhasız suyun üstü ilə iki qara qaz kimi uçurdular. Lakin halından məmnun olmayan kişi, Qara xandan daha yüksəkdə uçmaq istəyirdi. Onun istədiyini bilən Qara xan kişidən uçmaq qabiliyyətini aldı. Kişi dibsiz suya yuvarlandı. Boğulurdu. Elədiyinə peşman olub Tanrı Qara xandan bağılanmasını xahiş etdi.
Tanrı Qara xanın göstərişi ilə sudan bir ulduz çıxdı. Kişi həmin ulduzun üstünə çıxıb xilas oldusa da, Qara xan onun bir daha uça bilməyəcəyini nəzərə alıb dünyanı yaratmaq qərarına gəldi. Kişiyə buyurdu ki, suyun dibinə dalaraq torpaq çıxarsın. Şər düşüncədən əl çəkməmiş kişi torpaq gətirərkən fikirləşdi ki, özü üçün gizli bir dünyada yaratsın, ona görə də torpağın bir hissəsini ağzında saxladı. Elə ki, ovcundakı torpağı su üzərinə səpdi, Tanrı Qara xan torpağa “böyü” deyə buyurdu. Torpaq böyüyüb dünya oldu. Lakin kişinin ağzında saxladığı torpaq da böyüyüb onu boğmağa başladı. Qara xan ona “tüpür” deməsəydi, boğulub öləcəkdi.
Tanrı Qara xan dümdüz bir dünya yaratmışdı, lakin kişi tüpürəndə ağzından çıxan torpaq bataqlıqlar, təpələr əmələ gətirdi. Hirslənən Qara xan itaətsiz kişiyə “Erlik” (şeytan) adını verib, özünün işıqlı dünyasından qovdu. Sonra yerdə doqquz budaqlı bir ağac bitirdi, hər budağın altında bir adam yaratdı ki, bunlar doqquz insan irqinin atları oldular. Erlik insanların gözəl həyatını, xoş həyatını görüb Tanrı Qara xandan xahiş etdi ki, həmin insanları onun ixtiyarına versin. Qara xan vermədi. Lakin Erlik istəyindən dönmədi, insanları öz tərəfinə çəkməyə başladı. Qara xan insanların azğınlığını, Erliyə aldanımalarını görəndə acıqlandı, onları öz başlarına buraxdı. Erliyi yer altındakı qaranlıq dünyanın üçüncü qatına qovdu. Özü göyün on yeddinci qatını yaradıb oraya çəkildi. Mələklərdən birini insanları qorumaq üçün yer üzünə göndərdi. Erlik Tanrı Qara xanın qərar tutduğu gözəl göyü görüb, ondan icazə istədi ki, özü üçün bir göy yaratsın. İcazə alıb yaratdı və aldatdığı şər ruhları öz göyündə yerləşdirdi. Lakin Qara xan görəndə ki, Erliyin təbəəsi ondan daha yaxşı yaşayır, mələklərindən birini gönədrib həmin göyü dağıtdırdı. Göy yıxılıb dünyaya düşdü, dağlar, dərələr, ormanlar meydana gəldi. Və acıqlanmış Tanrı Qara xan Erliyi yerin ən aşağı qatına sürdü. Buyurdu ki, günəşsiz, aysız, ulduzsuz yerdə dünyanın sonuna qədər qalsın. Tanrı Qara xan göyün on yeddinci qatında oturub kainatı idarə etməkdədir. Ondan bir qat aşağıda Bay Ölgün Altun dağda qızıl bir taxt üstündə oturub. Göyün yeddinci qatında Gün Ana, altıncı qatında Ay Ata oturmuşlar”.
Tanrıçılıq düşüncəsində xatun da Yerlik xanın bir parçası deyildir. O, Qara xan tərəfindən ayrıca yaradılmış olub Yer Xatun ismiylə Yerlik Xana əks bir qüvvət təşkil edər. Türk hikmətində, aləmin nizamı erkək və dişi prinsiplər arasındakı ahəngdən doğduğu üçün Xaqanın qarşısında Xatun, ailədə erkəyin qarşısında qadın özəl bir mövqeyə sahibdir.
6-cı əsrdə Sasanlar hökmdarı Ənşürivanın vəziri Bozorgmihr bin el-Baxtikan tərəfindən əski fars dilində qələmə alınmış, 9-cu əsrdə isə farscdan ərəbcəyə tərcümə olunmuş “Ulu Xan Ata Bitiyi”ndə görürürk ki, kişi və qadın ayrı-ayrılqıda yaradılıb. Sadəcə, Kara Dağ adlanan bir mağarada dörd ünsürün (od, su, hava və torpaq) birləşməsi nəticəsində yaranan Ulu Xan Ata daha güclü, ondan 40 il sonra yaranan Ulu Ay Ana isə bir qədər gücsüz, mükəmməl olmayan şəkildə öz-özlüyündən ortaya çıxmışdır.
Ümumiyyətlə, Türk hikmətində “yaradılış” örnəklərinə Oğuznamə, Dədə Qorqud Kitabı və Orxon Kitabələrində rast gələ bilirik. Ülkendə yazır ki, əski Türk hikmətinə görə, aləm iki zidd qüvvətin arasındakı ahəngdən doğmuşdur. İnsanların səadəti, dünya cənnətləri və millətlər arasındakı sülh, bu ahəngin davamına bağlıdır. İctimai mərtəbələrin birbirinə hörməti, zümrələr arasındakı uyğunluqda yenə eyni nizamın əsəridir. Ülkenə görə, bu nizamın pozulması insanın həyat və ruhundakı ahəngi pozacağı kimi; əksinə insanın dərin ahənginin pozulması da bu nizamı sarsıda bilir: “Beləcə varlıqla insan arasında Türk hikmətinə görə qarşılqlı bir bağlılıq, adətən bir vəhdət yaradır. O surətlə ki nə varlıq insana, nə insan varlığa tabe olmayıb əməli həyatın əsası bunların vəhdətindən asılı olan ahəngdədir. Məsud olmaq üçün bu vəhdətə uyğun yaşamaq lazımdır. Fəqət ona uymaq yunan hikmətində olduğu kimi aləmin müqəddər və dəyişməz mərtəbələrinə boyun əymək, ona zidd gələn arzuları öldürmək deyildir. Çünki Türk kosmologiyasında aləmin uçurumlara ayrılmış mərtəbələri yoxdur. Ancaq bir-birinin ziddi olmasına rəğmən yenə bir-birini tamamlayan və beləcə insanlara dəruni inşirah içərisində “tərəqqi” imkanı verən iki prinsip vardır. Əvvəlcə gördüyümüz kimi bu prinsiplərdən biri mükəmməlliyin, şəklin, sükünun və ulaşmanın timsalı olan “Göy Tanrı”dır. O, bütün insanların hədəfi, son qayəsi, yəni bizzat “məfkurə”dir. Digəri insanların içindən çıxdıqları və yenə içinə döndükləri torpaq; arzular, ümidlər, ehtirası və iztirabları, nəhayətsiz bir şövq və həmlənin timsalı olan “Asra Yer”dir. O da, bütün insanların qaynağı, qüdrətlərinin pinarı, özlərinə məfkurəyə doğru atılma şövq və hərarətini verən mənbə, yəni bizzat şəniyyətdir. Bu iki prinsip birbiriylə çatışmaq və ya birbirinə yabancı aləmlər halında qalmaq belə dursun, bləkis nəhayətsiz iştiyaqlarından dolayı ancaq vəhdət halına gəldikləri zaman varlıq və insanın ahəngini vücuda gətirirlər. Halbuki yunan hikmətində təbiətin mərtəbələri birbirinə yabancı olduğu kimi; İran hikmətində də yaxşılıq və pislik şəklində təcəlli edən edən iki zidd qüvvət insanın vicdanında bir mücadilə səhnəsi bulur”.
Deməli, qədim türklərin dini-fəlsəfi dünyagörüşünün təməlini və başlıca məzmununu Tanrıçılıq təşkil etmişdir: “Türk mifologiyasının ümumi mənzərəsi və başlıca problemləri, bir dünyabaxışı və mifik görüşlər sistemi kimi türk tanrıçılığının struktur-semantik tərkibi, təməl, ünsür və anlayışları, funksional strukturu məhz türk tanrıçılığının məzmununda daha tam halda və qabarıq görünür. Türklərin tək bir yaradıcı varlığa inanmaları və onu «tanrı» (çənli tənqri, teyri, tora, tanrı, dingir) adlandırmaları haqqında ilk məlumatları qayaüstü rəsmlərdən, Şumer dönəmindən başlayaraq mixi yazılardan, arxeoloji və etnoqrafik mənbələrdən alırıq». Doğrudan da qədim türklərin/turanlıların bütün başqa dinlərdən fərqli, kifayət qədər inkişaf etmiş, universal dini-mifoloji sistemi olmuşdur ki, bu da tenqrizm ya da tanrıçılıqdır: «Əski türklərdə Tanrı – dini-mifoloji sistemin mərkəzi anlayışı idi. Hərfi mənası həm «göy», həm də «allah» anlayışını ifadə edirdi. Bir çox araşdırmaçılar bu xüsusiyyəti göz önündə tutaraq «tanrı» kəlməsi ilə əslində «Göy Tanrı» anlayışının ifadə edildiyi fikrini irəli sürmüşlər. Bu fikrə görə «tanrı» səmavi bir allah anlayışı olub, bütün türklərə xas milli bir din sisteminin özəyini təşkil edirmiş. Başqa sözlə, türk tanrısı həm maddi «göy», həm də «göy tanrısı» kimi konkret və mücərrəd anlayışların sintezidir». Beləliklə, Tanrıçılıq türk dini-fəlsəfi dünya-görüşünün mahiyyətini və strukturunu müəyyənləşdirmiş, əski Turan imperatorluqları dövründə təktanrıçı inanc sisteminin təməli olmuşdur. Türk tanrıçılığının monoteist inanc sistemi olması Orta çağ qaynaqlarında da yekdilliklə qəbul edilmiş, onun Türk mifologiyası əsasında formalaşmış monoteist bir sitem olduğunu təsdiq etmişdir: “Monteist türk dini-mifoloji sistemində gerçəkdən də «tanrı təkdir və şəriki yoxdur». Tanrının belə yüksək və tək yaradıcı başlanğıc olaraq ortaya çıxması nisbətən sonrakı dövrlərin, daha doğuru, imperatorluqlar çağının məhsuludur”.
Bu gün Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Kərkük, Krım, Uyğurustan və digər Türk dövlətlərinin, ellərinin bayrağında öz əksini tapmış mavi (göy) rəng də qədim türklərdə mövcud olmuş Tanrıçılıq dini ilə bağlıdır: «Qədim türklər Tanrıya (Allaha) «Göy Tanrı» deyə müraciət edirdilər. Onların inancına görə, göy (mavi) sözü səmanın rəngini bildirdiyi üçün müqəddəs sayılırdı. Buna görə də, göy (mavi) rəng müqəddəs göyün olduğu kimi, həm də Tanrının (Allahın) simvolu idi. Bir əşyanı göy (mavi) boya ilə rəngləmək, yaxud həmin sözlə yanaşı işlətmək («Göy Tanrı» ifadəsində olduğu kimi) əski türk mifik düşüncəsinə görə, müqəddəs, qutsal sayılırdı». Göy (mavi) rəngin türk varlığının, türklüyün simvolu kimi orta əsrlərdə və müasir dövrdə bir sıra türksoylu dövlətlərin bayraqlarında əks olunması, əski türklərdəki qədim inancın saxlan-ması kimi yozulmalıdır: “Deməli, mavi rəng əski türk inancları ilə bağlı olaraq türklüyün rəmzi, simvolu kimi Azərbaycan bayrağına daxil edilmiş, XX əsrin əvvəllərində milli tərəqqi və milli istiqlalın siyasi doktrinası olan “türkləşmək, müasirləşmək, islamlaşmaq” ideoloji modelinin bir istiqamətini simvollaşdırmışdır”. Deməli, bu gün türkçülüyün simvolu olan göy (mavi) boya, eyni zamanda tanrıçılığın rəmzidir. Göy boya türkçülüyü əks etdirdiyi qədər də, tanrıçılığı – təkallahlılığı da ifadə edir.